مسخ افکار با جعل اخبار

شبکه های اجتماعی در بسیاری از کشور ها، به ابزار قدرتمندی برای انتشار اطلاعات نادرست، دروغ یا ایجاد سردرگمی عمدی تبدیل شده اند. با همه گیر شدن راه های ارتباطی نسل جدید و رخنه فناوری در زیرساخت ارتباطات نوع بشر، شبکه های اجتماعی هم به سرعت جزء لاینفک زندگی ما شدند.

نفوذ ارتباط الکترونیکی یا مجازی به حدی رسیده که توانسته تبدیل به عضو ثابت هر خانواده یا ارتباط انسانی شود. دراین بین اطلاعات نادرست و اخبار جعلی هم گسترش یافته و به دلیل قدرت تاثیرگذاری بر افکار عمومی، به یک نگرانی قابل توجه برای افراد، سازمان ها و دولت ها بدل شده است.

بنابراین مهم ترین و عمده ترین دارایی شبکه های اجتماعی توانایی آن ها در دستکاری واقعیت است و چه بسیار مسائلی که توسط این شبکه ها از حقایق تحریف شده و با مضمونی اشتباه برای مدیریت افکار عمومی در بین کاربران نشر پیداکرده است.
دلایل مختلفی برای انتشار اخبار جعلی و اطلاعات نادرست در رسانه های اجتماعی وجود دارد. که اولین و مهم ترین آن، سهولت اشتراک گذاری اطلاعات در پلتفرم های اجتماعی است که باعث شده اطلاعات نادرست به سرعت منتشر و دست به دست شوند.
دوم اینکه برخی افراد یا گروه ها عمدا اخبار جعلی را برای پیشبرد منافع شخصی، سیاسی یا مالی خود ایجاد و به اشتراک می گذارند. از سوی دیگر، فقدان مکانیزم های راستی آزمایی در پلتفرم رسانه های اجتماعی اجازه می دهد تا اطلاعات نادرست بدون کنترل منتشر شود.
بنابراین بخشی از اخباری که روزانه در شبکه های اجتماعی منتشر می شوند، خبر های جعلی هستند و گسترش این اخبار به یک نگرانی جدی در سطح جهان تبدیل شده اند.

مهدیه سادات حسینی، کارشناس رسانه، در این رابطه معتقد است: «اطلاعات نادرست با قصد ضربه و آسیب رسانی به یک فرد، گروه، سازمان یا کشور، تولید و عرضه می شود. در تعریف اطلاعات غلط هم بر روی این نکته تاکید می شود که یک فرد یا مجموعه، خبری را منتشر می کند که نادرست است. اما خود فرد منتشرکننده از نادرستی آنچه نشر یا بازنشر کرده خبر ندارد. به عنوان مثال، یک نفر در یک کانال تلگرامی می بیند که گفته اند «دولت به کسب وکارهای کوچک وام بلاعوض می دهد.» این خبر نادرست است. او به آن کانال اعتماد می کند و بدون تحقیق بیشتر، خبر را برای یکی از دوستانش که کسب وکار کوچکی دارد می فرستد.» اخبار ساختگی، عامدانه مخاطب را گمراه می کند و فریب می دهد. در خبر ساختگی، غالبا تیترهای چشم نواز یا گزارش های خبری کاملا جعلی منتشر می شود تا خوانندگان مطلب و تعداد اشتراک گذاری را بالا ببرند. این وضعیت به میزان بی سابقه ای از طریق رسانه های اجتماعی تشدید شده، بنابراین ارائه سواد دیجیتالی مناسب که افراد را قادر به تفسیر و ارزیابی اطلاعات دریافتی می کند، بیش از هر زمان دیگری مهم به نظر می رسد. علاوه بر این، انتشار گسترده اطلاعات در شبکه های اجتماعی، چه قابل اعتماد باشد و چه نباشد، توجه به این مسئله مهم است که جوان ترین نسل ها زیستگاه طبیعی خود را در رسانه های اجتماعی می یابند و رشد اطلاعات نادرست و فقدان سواد دیجیتالی کافی در میان این جمعیت که نیمی از وقت خود را صرف تعامل در شبکه های اجتماعی می کنند، نگران کننده است.
سادات حسینی بر آسیب پذیری گروه سنی جوان و نوجوان تاکید کرده و می گوید: «آن ها روزانه زمان قابل توجهی را صرف جست وجو و گشت وگذار در فضای مجازی می کنند و به واسطه شور و هیجان جوانی، بیشتر در معرض تاثیرپذیری از اطلاعات فضای مجازی هستند، پذیرش و انتشار اطلاعات نادرست در قالب خبر جعلی می تواند برای آنان آسیب ها و پیامدهای مختلفی درعرصه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و غیره به همراه داشته باشد.»
گستردگی مطالب در حوزه خبر و موضوع انفجار اطلاعاتی و سرعت پخش اخبار می تواند دلیل عمده ضعف روش های انسانی در تشخیص اخبار جعلی به حساب آید اما به علت وسعت و تنوع روش های شناخته شده، همچنین جدید بودن و عدم اجرای برخی روش ها به علت صرف هزینه و زمان زیاد برای تشخیص، صرفا بر سواد رسانه ای و به دنبال آن تفکر انتقادی به عنوان کاربردی ترین روش جهت شناسایی خبر جعلی به خصوص برای قشر جوان تاکید شده است. ازاین رو سادات حسینی بیان می کند، «مهم ترین وظیفه افراد در برابر اخبار جعلی آن است که هر خبر یا اطلاعاتی را که دریافت می کنند، در مورد واقعیت و صحت آن فکر کرده و آن را موردبررسی قرار دهند. از طرفی نباید پیش از اطمینان کامل به خبری، آن را به اشتراک گذاشت و به بازنشر آن کمک کرد.ارتقاء سواد رسانه ای از موضوعات پراهمیت در کاهش تولید اخبار جعلی است.»
این کارشناس رسانه تصریح می کند: «تلاقی رسانه و تکنولوژی در فرهنگ جهانی، روش یادگیری ما را درباره دنیا به چالش کشیده و آموزش به طور اساسی تغییر کرده است. دیگر توانایی خواندن و نوشتن کلمات چاپی کافی نیست و آموزش سواد رسانه ای برای زندگی، کار و امور شهروندی در قرن بیست و یکم لازم است.

بی تردید خبر جوهره یا ماده اصلی ارتباطات جمعی است و رسانه ها هم با پذیرش این اصل که خبر از نیاز های مخاطبانشان است، این فرآورده رسانه ای را در صدر تولیدات خود قرار داده اند. اما امروزه استفاده اجتماعات مجازی برای اهداف مختلف به ویژه برای کسب خبر روز به روز در حال افزایش است.

افزایش محبوبیت اینترنت همان گونه که بر میزان استفاده مردم از رسانه های سنتی تاثیر گذاشته است منجر به بروز تغییراتی در زندگی روزمره آن ها شده است، نمونه ای از این تغییرات را می توان در نحوه کسب خبر ملاحظه کرد. با گوشی همراه هوشمند می توان در هر نقطه ای از دنیا به مراکز مختلف خبری وصل شد و برای مراکز مختلف خبری، گزارش تهیه و ارسال کرد.

ازآنجایی که دوران امروز از دیدگاه ارتباطاتی «دوران پسا حقیقت» شناخته شده و حقیقت در آن به حاشیه رانده شده، خبر جعلی حاصل مخرب چنین فضایی است.
خبر جعلی در سال های اخیر با ایجاد تغییرات گسترده در ساختار ها و نهادهای جوامع انسانی یکی از مسائل بحث برانگیز حوزه های عمومی، دانشگاهی و رسانه ای بوده است و به علت سرعت انتشار و آثار سوء آن بر افکارعمومی به خصوص جوانان باید روش های مختلفی را برای شناسایی و مقابله باخبر جعلی به کار بست.
همان طور که اشاره کردم یکی از مهم ترین راه های مقابله باخبرهای جعلی، افزایش سواد رسانه ای است.
در همین راستا، تفکر انتقادی به عنوان یکی از اجزای اساسی در مورد سواد رسانه ای مطرح می شود.
بنابراین در مواجهه با اخبار جعلی، داشتن سواد رسانه ای بادید انتقادی ابزاری ارزشمند برای مخاطبان این محصول رسانه ای محسوب می شود.»
سادات حسینی بر این باور است که «امروزه با توجه به ضریب نفوذ اینترنت و همه گیر شدن رسانه های مجازی، جوانان و دانشجویان بخش زیادی از فعالیت های روزمره و آموزشی خود را از طریق شبکه های اجتماعی و ابزار های دسترسی به اطلاعات انجام می دهند. این استفاده اگر با اندیشه، مدیریت و تدابیر حساب شده توام نباشد، ممکن است پیامدهای نا مطلوبی به همراه داشته باشد.
براین اساس فردی که دارای سواد رسانه ای و تفکر انتقادی باشد، همواره می کوشد در جهت ایجاد تغییرات اجتماعی مطلوب گام بردارد و عکس العمل خود را در برابر رسانه ها اعلام کند. او تنها بیننده صرف رسانه نیست، بلکه نگاهی دقیق، عمیق و منتقدانه به پیام های موجود در رسانه ها دارد و از اهداف نهفته رسانه ها آگاه است؛ این نشان دهنده دارا بودن مهارت تفکر انتقادی در این افراد است که یکی از مولفه های اساسی سواد رسانه ای است.»
روزانه همه شهروندان با درجات مختلف سواد، سن، خاستگاه و پایگاه اجتماعی-فرهنگی با محتوا های مختلفی در فضای مجازی درگیر می شوند، اما در شبکه های اجتماعی به طور ویژه ملاک ها و فرآیندهای صحت سنجی در حد رسانه های حرفه ای حاکم نیست و هرکس به سلیقه و گرایشات فردی خود، برش ها و برداشت هایی از واقعیت و یا خبر را بازنمایی می کند. مهدی کرمانی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، در این باره تشریح می کند: «ما چیزی به نام اعتماد در فضای مجازی نداریم. مگر آن که مرجع ارائه کننده محتوا (خبر) حائز صلاحیت های کلاسیک علمی باشد؛ مانند موسسات پژوهشی و دانشگاهی، بنگاه های علمی، نشریات و سایت های انتشار محتواهای علمی و یا سایت های خبری که فرد باسلیقه و تشخیص خود و یا مراجعی که به او اعتماد دارد، به آن ها مراجعه می کند.

در غیر این صورت آنچه در فضای مجازی وجود دارد، یا اسباب سرگرمی ماست و یا اسباب منفعت بری دیگران! باید به این موضوع توجه کنیم که دلیل بارگذاری محتوا در فضای مجازی از سوی عاملان اجتماعی آن به چه علت صورت گرفته است. عاملان اجتماعی به جهت احقاق منفعت خود، محتواهایی را تولید می کنند.

براساس مطالعات انجام شده بیشترین منفعتی که افراد به شکل فراگیر در شبکه های مجازی آن را دنبال می کنند، شهرت است، شهرت به لحاظ اجتماعی منفعتی است که از دیده شدن و حدی از پسندیده شدن حاصل می شود. این موضوع دلیلی است که افراد به سمت جمع آوری دنبال کننده می روند.

در این راستا ارتباطات متقابلی نیز شکل می گیرد. به این صورت که با بازنشر پست ها، لایک کردن و نظر گذاشتن برای افراد به دنبال شهرت به آن ها کمک می شود تا دیگران نیز همین عمل را برای او انجام دهند. این یک نوع بده بستان شهرت و منفعت است. براساس بینش جامعه شناسی، هر شکلی از منفعت اعتبار خودش را از قابلیت تبدیل شدن به منفعت اقتصادی حاصل می کند.» این استاد دانشگاه در ادامه به انتشار اخبار و اطلاعات غیرواقعی نیز اشاره کرده و می گوید: «ما در شبکه های اجتماعی پدیده ای به عنوان دروازه بانی خبر نداریم. یکی از خصلت های فضای مجازی هویت جعلی است یعنی با اسم مستعار وارد آن می شویم. علت بعدی تکثر تولیدکنندگان و بازنشر کنندگان است. به تعداد کاربران، رسانه وجود دارد و به تعداد همان کاربران هم شایعه و دروغ بازنشر می شود.

دقت کنیم که اخبار جعلی توسط رسانه هایی تولید می شود که خود را به عنوان سراچه های رسانه ای واقعی نشان می دهند، اما حساب های نادرست یا گمراه کننده ای را منتشر می کنند که برای فریب مردم طراحی شده اند. بنابراین تامین مالی برای افزایش سواد خبری باید برای دولت ها در اولویت باشد. چراکه به واقع تشخیص اخبار نادرست از واقعی دشوار است، و همه افراد باید یاد بگیرند که چگونه منابع خبری را ارزیابی کنند، نه اینکه هر چیزی را که در رسانه های اجتماعی یا سایت های خبری دیجیتال می بینند، به صورت واقعی بپذیرند.

کمک به مردم برای تبدیل شدن به مصرف کنندگان بهتر اطلاعات آنلاین بسیار مهم است زیرا جهان به سمت غوطه وری دیجیتالی حرکت می کند. باید بودجه ای برای حمایت از روزنامه نگاران، موسسات و سازمان های غیرانتفاعی صرف کرد، تا آن ها سواد رسانه ای را به جامعه آموزش دهند.

از سوی دیگر خوانندگان و بینندگان باید درباره منابع خبری شک داشته باشند. بسیاری از رسانه های آنلاین به سرفصل های گمراه کننده یا هیجان انگیز متوسل می شوند اما مخاطبان باید مراقب خود باشند و درک کنند که همه چیزهایی که می خوانند دقیق نیست و بسیاری از سایت های دیجیتال و شبکه های اجتماعی در اخبار نادرست تخصص دارند. یادگیری نحوه قضاوت در مورد اخبار و محافظت از خود در برابر اطلاعات نادرست از اولویت بالایی در عصر دیجیتال برخوردار است.»
کرمانی بیان می کند: «بسیاری از کانال های مجازی باوجودآنکه اخبارشان فیک است، اما درعین حال پربسامدترین اخبار را در میان کانال های فارسی زبان دارند، این موضوعی هشداردهنده است که هوشیاری اولیای امور و متولیان امر را می طلبد تا درباره دلایل چنین فکت نگران کننده ای چاره اندیشی کنند. در تحلیل محتوای اخبار، وجود مقادیر بالای اخبار فیک در عموم رسانه ها، کم توجهی به اعتبار منبع در برخی رسانه ها و غلبه نگاه غیرحرفه ای در تنظیم اخبار به دلیل بی توجهی به جامعیت اخبار و تنزل عناصر چرا و چگونه در اخبار، نشانه های وجود مشکل ساختاری در کانال های خبری جدید است که نیاز جدی به چاره اندیشی دارد.

برخی رسانه های نامعتبر، علیرغم آمار بالای انتشار اخبار ناصحیح، دارای دنبال ‏کننده و مخاطبان زیاد و نرخ بازنشر بالایی هستند. برای انتشار یک محتوای ساختگی، نیاز به آماده بودن فضای اجتماعی در جامعه جهت دریافت این گونه اخبار وجود دارد. سیاست رسانه ای در کشور، به نحوی است که مردم برای شنیدن اخبار ساختگی، آمادگی خوبی دارند. این مشکل با توسعه رسانه های موبایلی دوچندان شده است.متولیان امر لازم است، جوانب جامعه شناختی، روان‏شناختی و ارتباطی این معضل را به درستی کاوش و برنامه ریزی کنند.

هرگونه تعلل و سهل انگاری در این امر، آسیب های جدی به فرهنگ عمومی، رسانه ها و البته عامه مردم وارد خواهد کرد. با رشد رسانه های اجتماعی مبتنی بر موبایل و اثرگذاری آن بر افکارعمومی و هم زمان با آن، گسترش اخبار جعلی در فضای مجازی و اثرات روزافزون آن بر جوامع بشری، مطالعات اعتبار منبع از اهمیت بیشتری برخوردار است.» به گفته کرمانی، تنوع و تعدد روزافزون اخبار و اطلاعات، انسان امروزی را در تنگنای بزرگی قرار داده و آزادی بی حدوحصر و ذره ای شدن نظام اطلاع رسانی که با پیشرفت های فناورانه حاصل شده، به آنارشیسم و خروج جریان اصلی جامعه از دست نخبگان انجامیده است.

مردم اطلاعات و دانش سیاسی خود را از رسانه ها به دست می آورند و این اطلاعات، پس از تحلیل و پردازش مستقیم توسط مخاطب یا با کمک رهبران فکری، مبنای دیدگاه ها، نگرش ها و درنهایت رفتار سیاسی مردم می شود و حالا با برآمدن رسانه های جدید، مسئولیت اجتماعی روزنامه نگاران و نقش آنان در شکل گیری افکار عمومی، دچار چالش جدی شده است و نخبگان در موضع انفعال قرارگرفته اند.این استاد دانشگاه در پایان خاطرنشان می کند: «باتوجه به تغییر «عصر اطلاعات» به «عصر اعتبار»، انسان باید در برابر اخبار دروغین، اطلاعات غلط و روش های مختلف نشر اکاذیب توانمند شود. شهروندی که در عصر دیجیتال به رشد و بلوغ رسیده است، نباید صرفا در جست وجوی «صحت» اخبار باشد.

بلکه باید بتواند با پیگیری منابع اخبار و اطلاعات، اعتبارشان را ارزیابی کند. همچنین بتواند اهداف پخش کنندگان اطلاعات را ارزیابی کند و از برنامه ها و مقاصد افرادی که به این اطلاعات اعتبار می بخشند، آگاهی کسب کند. پس هرگاه که می خواهیم اطلاعات و اخباری را باور کنیم یا مردود بشماریم، باید از خود بپرسیم که منبع این اطلاعات چیست؟ آیا این منبع معتبر است؟ چه مراجعی به آن ها اعتماد دارند؟ به چه دلیل باید به این مراجع اعتماد کنم؟ چنین سوالاتی به ما کمک خواهند کرد تا با واقعیت در تماس باشیم و پرسیدن این سوالات، بهتر از این است که منابع را به طور مستقیم بررسی کنیم تا از صحت اطلاعات اطمینان حاصل کنیم.»