نشانگان ملکه زنبور عسل چیست ؟

زنان، در تمام نقاط جهان از دست کم گرفته شدن خود توسط مردان برای تصدی پست های مدیریتی نالان هستند. اما در یک پژوهش در همین خصوص، نشان داده شده که گاهی خود زنان نیز در بروز چنین مشکلی دخیل اند. امری که از آن با عنوان نشانگان ملکه زنبور عسل یاد می شود. این سندروم به عنوان موقعیتی تعریف می شود که زنان با رده بالا در مناصب قدرتی با زنان زیر دست خود رفتار بدتری را دارند و همین امر سبب می شود انتقاد بیشتری را نسبت به همتایان مرد خود دریافت کنند.

در دهه های اخیر، فرصت های رهبری برای زنان در محیط های کار در قیاس با گذشته گسترش نسبتاً چشمگیری داشته است. به رغم این موضوع که بخش عمده‌ای از پذیرفته شدگان و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها را زنان تشکیل می‌دهند و حتی با لحاظ کردن این موضوع که تعداد زنان در مناصب ارشد آموزش عالی رو به رشد است، اما در جهان و در ایران، این رشد شیب اندکی داشته است و از این رو می‌توان دانشگاه‌ها را همچنان در زمره سازمان های مردانه یعنی سازمان هایی که اکثریت مدیران و مناسب عالی آن ها به مردان اختصاص دارد به شمار آورد. به عبارت دیگر، صرف نظر از نوع صنعت، سازمان یا کشور هنوز هم زنان در سمت‌های مدیریتی نسبت به مردان در اقلیت هستند.
از سوی دیگر، به گفته پژوهشگران، گاهی موانع مشهود و نامشهود متعددی سرعت و شدت روند ارتقای زنان در مناصب مدیریتی را کند می کند. برخی این موانع را شامل فرهنگ سازمانی، نگرش منفی مدیران مرد نسبت به توانایی های مدیریتی زنان و تفاوت مهارت های انسانی مدیران زن و مرد می دانند و برخی دیگر، از عواملی نظیر فقدان گروه های یکپارچه زنان برای پشتیبانی از آنان، نبود فرصت های استخدامی و ارتباطی برابر، در دست نداشتن قدرت و ابزارهای آن، گرایش برخی زنان به فرمان پذیری مطلق، دیدگاه های سنتی مدیران نسبت به فعالیت‌های زنان، عدم ریسک پذیری مدیران زن، باور نداشتن مدیران و سرپرستان به توانایی‌های زنان و فرهنگ مردسالاری حاکم در سازمان ها و جامعه را از علل عدم پیشرفت شغلی مطلوب زنان می دانند.
اما علیرغم تمام این موارد، به نظر می رسد برخی مشکلات در این خصوص توسط خود زنان و تحت عاملی به نام «نشانگان ملکه زنبور عسل» رقم زده می شود.

برای بررسی بیشتر این موضوع، یک مطالعه پژوهشی توسط محققی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی انجام شده است که در آن، نقش ادراک تبعیض و هویت‌یابی جنسیتی زنان تحت نشانگان فوق ارزیابی شده است.
نشانگان ملکه زنبور عسل در زنان متصدی مناسب مدیریت ارشد در قالب نگرش‌های رفتارهایی که آن ها را از سایر زنان مجزا می‌کند مشاهده می شود. به عبارت دیگر این موضوع در مورد زنانی است که در سازمان های مردانه به سمت های مدیریتی رسیده‌اند، اما فعالانه از زنان دیگر برای کسب موفقیت، پشتیبانی نکرده یا حتی مانع موفقیت آن ها می شوند.
در این پژوهش که به واکاوی عمیق‌ترِ این مفهوم در دانشگاه‌ها پرداخته است، تعدادی از اعضای هیأت علمی زن پنج دانشگاه مطرح کشور مشارکت داشته و با استفاده از پرسشنامه، اطلاعات مورد نیاز را فراهم آورده اند.
نتایج این تحقیق نشان می دهد: تبعیض جنسیتی ادراک شده توسط زنان بر ادراک رفتارهای ناشی از نشانگان ملکه زنبور عسل توسط آنان تأثیر مثبت معنادار و قابل توجهی داشته است.
الهام ابراهیمی، استادیار و محقق گروه مدیریت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این باره می گوید: تبعیض جنسیتی در سازمان ها، یکی از عوامل موثر در پیشرفت مسیر کاری مشاغل زنان است.
اگرچه شاید زنان به ندرت با تبعیض آشکار در محیط کار رو باشند، اما مفاهیمی مانند سقف شیشه ای، صخره شیشه ای، کف چسبنده و نظایر آن نشان می دهند تبعیض جنسیتی هنوز هم در ادراک زنان در سازمان ها وجود دارد. این امر بر احتمال رسیدن زنان به سمت های ارشد مدیریتی تاثیر می گذارد.

این محقق می افزاید: همچنین نتایج نشان داد زنانی که هویت زنانه خود را پذیرفته و در عین حال خود را از طریق آن تعریف می کنند یا به اصطلاح، هویت یابی جنسیتی بیشتری دارند، کمتر متمایل اند که نشانگان ملکه زنبور عسل و تبعیض جنسیتی را پذیرفته و آن ها را با یکدیگر مرتبط بدانند. مشاغل زنان تحت تاثیر بسیاری از عوامل رقابتی قرار دارد و مسیر شغلی و تصمیمات آن را می بایست در چهارچوب گسترده تر مناسبات میان کار و زندگی چه در گذشته و چه در حال حاضر و آینده آن ها در نظر گرفت.
نتایج این تحقیق همچنین نشان می دهد: اگرچه نشانگان ملکه زنبورعسل در کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه که با تبعیض های جنسیتی پررنگ‌تری مواجه هستند، بیشتر است، اما انبوه تحقیقاتی که در کشورهای توسعه یافته انجام شده نشان دهنده همه گیری این پدیده است.
ابراهیمی اشاره می کند: به اعتقاد برخی محققان، شاید در خصوص تنش میان زنان سرپرست و زیردست در قالب نشانگان ملکه زنبور عسل بزرگ نمایی شده و نیاز به انجام تحقیقات مشابهی در خصوص مردان نیز وجود دارد.
این نتایج علمی پژوهشی را «فصل نامه پژوهشنامه زنان» متعلق به پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی به انتشار درآورده است.