كار از ديدگاه حضرت على(ع)
نويسنده : محمدى، اصغر
چکیده :
حضرت على عليهالسلام ضمن دفاع از اصول و موازين دين مبين اسلام از كار و تلاش در مسير احيا و آبادانى جامعه دريغ نكرد و مزارع و باغهاى متعددى را احيا و آباد كرد. در مدت خلافت خويش نيز از كار غافل نگشت. در طول حيات خود اثرى گرانبها به نام «نهجالبلاغه» را به يادگار گذاشت. در اين اثر جاويدان بسيارى از آموزههاى الهى، سياسى، مذهبى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و... آمده است. در اين مقاله سعى شده است با بهرهگيرى از نهجالبلاغه و كتب مرتبط با آن و استفاده از انديشههاى برخى از متفكران، كار بررسى شود و با ديدگاه جامعهشناختى مقارنه و مقايسه گردد.
1. مقدمه
هر جامعهاى براى تداوم حيات و بقا به كار و فعاليت مردم و مسؤولان احتياج دارد. نياز به كار از قرون باستان وجود داشته است و هرچه مىگذرد، بر اهميت آن افزوده مىگردد. كار قسمت اعظم از زندگى انسان را در بر مىگيرد. ( 83 )
به عقيدهىِ بسيارى از متفكران اجتماعى و انديشمندان اسلامى انسان موجودى اجتماعى است. انسانها قسمت اعظم نيازها و احتياجات خود را از طريق كار گروهى و اجتماعى تأمين مىكنند. حضرت اميرالمؤمنين على عليهالسلام ، انديشمند و پيشواى برجسته شيعيان و امت اسلامى كار و تلاش را با درايتى واقعبينانه بيان نموده است. كار از مفاهيم مهم علم جامعهشناسى است. كار سرمايه و ذخيرهىِ ملى است و مىتواند به رشد تمدن كمك كند. اگر افراد جامعهاى به طور نسبى بتوانند كار و شغل مناسب به دست آورند و شغل آنان متناسب با استعدادها، توانايىها و علائق آنها باشد، زمينه براى نوآورى، ابتكار، رشد و پيشرفت در ابعاد اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى جامعه به وجود مىآيد. برعكس اگر زمينههاى اشتغال و كار در جامعه محدود و تقاضا براى كار بسيار باشد، به تدريج بيكارى افزايش مىيابد. گسترش بيكارى منجر به آسيبها و پيامدهاى ناگوار در جامعه مىشود. 2. تعريف كار
از نظر لغوى كار به معناى فعل و عمل و كردار انسان است و در اصطلاح، كار فعاليتى است نسبتاً دائمى كه به توليد كالا يا خدمات مىانجامد و به آن دستمزدى تعلق مىگيرد. به عقيدهىِ بعضى از صاحبنظران در تعريف كار به نوع خاصى از كار توجه نشده است؛ بلكه كار را در مفهوم عام سرچشمهىِ انباشت ثروت و سرمايه و نهايتاً رشد و شكوفايى جوامع تلقى كردهاند. پولكس فن(*) مىگويد: مردم سرچشمه ثروتهاى منقول بوده و افزايش ثروت از كار و زحمت آنها ناشى مىشود.(1) از نظر برخى از اقتصاددانان ليبرال از جمله كلسن كار عبارت است از: استفادهاى كه انسان از نيروهاى مادى و معنوى خود در راه توليد ثروت يا ______________________________
* Pollex fen ( 84 )
ايجاد خدمات مىكند.(2) بر اساس اين تعريف فعاليت و كار به طور عمده از طريق هدفها و ارزش محصولى كه توليد شده معين مىگردد؛ به عبارت ديگر كار زمينه را براى توليد و افزايش خدمات ايجاد مىكند. به طور كلى كار عبارت است از: مجموعه عملياتى كه انسان با استفاده از مغز، دستها، ابزار و ماشينها براى استفادهىِ عملى از ماده روى آن انجام مىدهد و اين اعمال نيز متقابلاً بر انسان اثر مىگذارد و او را تغيير مىدهد.(3) بر اساس تعريف مذكور كار داراى سه خصوصيت است: نخست، كار مبتنى بر فعاليت فكرى و بدنى است؛ دوم، از طريق كار، كالايى توليد مىشود يا خدمتى عرضه مىگردد؛ سوم، در قبال انجام كار، دستمزدى پرداخت مىگردد. در انديشهىِ حضرت على عليهالسلام مىتوان به صورت استنباطى كار را چنين بيان نمود: كار عبارت است از تلاش و كوشش انسانها براى آماده كردن زاد و توشهىِ آخرت در دوران زندگى در دنياى مادى. حضرت على عليهالسلام مىفرمايد: فَعَلَيكُمْ بِالجِدِّ وَ الاْءجْتِهَادِ، وَ التَأَهُّبِ، وَ الاْءستعدادِ، وَ التزَوّدِ فِى مَنْزِلِ الزادِ؛(4)بر شما باد به تلاش و كوشش، آمادگى و آماده شدن و جمع آورى زاد و توشهىِ آخرت در دوران زندگى. از ديدگاه على عليهالسلام در جامعه يكى از حقوق اوليهىِ مردم اين است كه همه حق دارند، شاغل باشند. كار كوچكى و بزرگى ندارد؛ مگر با توجه به كارى كه انجام مىدهند و هركس اعم از مرد و زن پاداش كار خود را خواهد ديد. 3. ارزش و اهميت كار
يكى از معيارهاى مهم براى پيشرفت و سعادت جوامع توجه به شكل، نوع و كيفيت كار و فعاليت است. در برخى از جوامع بين اشكال كار يدى و فكرى ( 85 )
تمايزاتى وجود داشته است. كارهاى يدى و فيزيكى فاقد ارزش بود و معمولاً اين فعاليتها وكارها به اقشار پايين جامعه واگذار مىشد. براى مثال در شهرهاى يونان باستان و در اروپاى قرون وسطى و در جوامع كاستى(*) چنين چيزى وجود داشته است؛ در حالى كه در برخى از جوامع و اديان الهى و آسمانى عموماً به كار و فعاليت و به ويژه كارهاى فيزيكى توجه فراوان مىشده است. پيامبران الهى خود بر كار و فعاليت تاكيد داشته و خود به آن مىپرداختند. پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله قبل از بعثت گوسفندچرانى مىكرد و با مال و سرمايهىِ خديجه عليهاالسلام تجارت مىنمود. حضرت موسى عليهالسلام نيز گوسفند چرانى مىنمود. حضرت ابراهيم عليهالسلام به كارهاى چوپانى و بنّايى اشتغال داشت و حضرت ادريس عليهالسلام خيّاط و حضرت نوح عليهالسلام نجّار بوده است.(5) در زمينهىِ احترام و بزرگداشت كار و تلاش مفيد و سودمند حضرت رسول صلىاللهعليهوآله صرفاً به تمجيد و تعريف نپرداخته است. بلكه دستى را مىبوسد كه از كار ورم كرده و پينه بسته است و مىفرمايد: اين دستى است كه خدا و پيامبرش آن را دوست دارند.(6) حضرت محمد صلىاللهعليهوآله باز مىفرمايد: خداوند بندهىِ باايمان پيشهور را دوست دارد و هيچيك از شما غذايى گواراتر از دسترنج خود نخورده است.(7) علاوه بر پيامبر اسلام صلىاللهعليهوآله ائمهىِ اطهار عليهمالسلام هر كدام به كار و فعاليت مىپرداختند. پس از رسول اسلام، اميرالمؤمنين عليهالسلام از هركس متواضعتر بود. در امور خانه به همسر خويش كمك مىكرد و شخصاً به كار و تلاش در مزرعه مىپرداخت. با كلنگ زمين را مىكند و آن را شيار و آبيارى مىكرد و بارهاى هستهىِ خرما را روى شانه مىگذاشت و به صحرا مىبرد و بر زمين مىفشاند و اگر يك دانهاى از آن بر زمين مىافتاد، خم مىشد و آن را بر مىداشت و _______________________
* cast ( 86 )
مىفرمود: امروز هسته است و فردا خرما.(8) حضرت على عليهالسلام در طول عمر خويش علاوه بر رسالت زمامدارى و امامت به كارهاى زراعت و باغبانى مىپرداخت و درآمد آن را صرف فقرا و يتيمان و اقشار پايين جامعه مىنمود. در مورد اهميت و ارزش كار و تلاش مىگويد: كشيدن سنگهاى گران از قلههاى كوه، نزد من از منّت ديگران كشيدن محبوبتر است. مردم به من مىگويند: كار براى تو عيب است و حال آن كه عيب آن است كه انسان دست سئوال نزد مردم دراز كند.(9) در انديشه و مرام امام على عليهالسلام كار از تقدّس و احترام خاص برخوردار است؛ به همين رو مقرّر داشت كه برترى بعضى از مردم بر برخى ديگر صرفاً بر اساس كار و فعاليت باشد؛ نه حسب و نسب موروثى و امتيازات قبيلهاى و عشيرهاى؛ چنان كه گفت: «پاداش هركس در قبال هر كارى است كه انجام مىدهد.» و در اينباره چنان سخت گرفت كه معروف شد، على ياور هر كسى است كه كار مىكند و دشمن آن كسى است كه به گدايى مىپردازد.(10) 4. ملاكها و معيارها در انتخاب شغل و كار
در مورد انتخاب شغل و كار نظرهاى گوناگونى مطرح شده است. برخى از صاحبنظران معتقدند كه افراد در انتخاب شغل آزادند و برخى انتخاب شغل را با ساختار اقتصادى و اجتماعى جامعه مرتبط مىدانند. حال سئوالات ذيل مطرح مىشود: آيا انتخاب شغل با آگاهى همراه است يا نه؟ آيا انتخاب شغل و كار بر اساس جبر است يا اختيار؟ آيا انتخاب شغل تصادفى است يا نه؟ آيا انتخاب شغل آگانهاست يا ناآگاهانه؟ آيا انتخاب شغل عقلانى است يا بر اساس عواطف و احساسات؟ از ديدگاه برخى از محققان انتخاب شغل امرى تصادفى است و افراد ( 87 )
بهصورت شانسى شغلى را انتخاب مىكنند؛ در مقابل عدهاى عامل اراده را در اين امر مهم مىدانند. بعضى از صاحبنظران از جمله آدامس(*) 1957م اظهار مىدارد: انتخاب شغل افراد بر اساس آگاهى و تامل صورت مىگيرد؛ در حالى كه به نظر فرويد(**) كار و فعاليت و انتخاب شغل به طور ناآگاهانه انجام مىشود بهعبارت ديگر عامل اجبار و فشار و اضطراب باعث مىشود تا افراد هركدام كارى را انتخاب كنند.(11) يكى از ملاكها و معيارهاى حضرت على عليهالسلام پيرامون كار و انتخاب شغل آگاهى داشتن و شناخت لازم به كار است؛ زيرا كار توأم با آگاهى در مسير زندگى و ترّقى افراد نقش مؤثر دارد؛ چنان كه ايشان مىفرمايد: فَإنَّ العامل بغير علم كالسائر على غير طريق فلايزيده بعده عَن الطِريقِ الواضِح إِلا بعداً مِن حاجَتِهِ و العامل بالعلم كالسائر على الطريق الواضح؛(12)عمل كننده بدون آگاهى چون روندهاى است كه بيراهه مىرود. پس هرچه شتاب كند، از هدفش دورتر مىشود و عمل كننده از روى آگاهى، چون روندهاى بر راه راست است. هم چنين على عليهالسلام مىفرمايد: إذا ارتأيْتَ فافعلْ؛(13) هر گاه نظر و تأمل كردى، عمل كن(يعنى در هر كارى نخست بايد فكر كرد؛ آنگاه انجام داد). از نظر على عليهالسلام اخلاص از ملاكها و معيارهاى ديگر در كارها و فعاليتها است. على عليهالسلام فرمود: خير العَمَل مَا صَحِبه الإخْلاصُ؛(14)بهترين عمل آن است كه با اخلاص همراه باشد. باز مىفرمايد: صَلاحُ العمل بصلاح النية؛(15) صلاح و درستى عمل به خالص بودن نيَّت است. از اين سخنان چنين استنباط مىشود كه اخلاص در عمل يكى از شرايط مهم _____________________________
* Adams ** Froid ( 88 )
در زندگى انسانها بهويژه در زمينهىِ كار و فعاليّت است؛ زيرا عمل خالص علاوه بر نفع شخصى و مادى براى افراد، داراى منافع اخروى است؛ هم چنين در اصلاح و گرايش مردم و جامعه به سوى كمال و سعادت دنيوى و اخروى نقش ارزنده دارد. 5. كار از ديدگاههاى فيزيولوژى و روانشناسى
از اين منظر وضعيت فيزيكى، اندامها، ماهيچهها، دستگاههاى تنفسى، عصبى و جز اينها در ارتباط با كار و تلاش مورد توجه قرار مىگيرد. موضوعاتى كه در اين ديدگاه مطرح است، عبارتند از: 1ـ تاثير محيط كار بر قواى انسانى؛ 2ـ توانايى ارگانيسم انسان بر محيط كار؛ 3ـ توانايىهاى بدنى انسان. در اين زمينه كه چه عاملى باعث خستگى در محيط كار مىشود و با چه راهكارهايى مىتوان خستگى را در محيط كار كاهش داد، على عليهالسلام مىفرمايد: قليلٌ مدومٌ عليه خيرٌ من كثيرٍ مملولٍ منه؛(16) كار اندك كه به آن ادامه داده شود، بهتر از كار بسيار است كه خستگى آورد( از كار زياد و خستگىآور پرهيز كنيد كه نشاط و نوآورى را سلب مىكند). باز مىفرمايد: دلها همانند بدنها، خسته و افسرده مىشوند؛ پس براى آنها لطايف حكمتآميز و جالب برگزينيد.(17) از اين مطلب استنباط مىشود كه با ايجاد تنوّع و نوآورى در محيط كار مىتوان از ملامت و خستگى جلوگيرى كرد و زمينههاى رضايت را فراهم نمود. 6. كار آزدانه و غير آزادانه (اجبارى)
بررسىهاى به عمل آمده حاكى از آن است كه در مواردى كار موجب استثمار و ( 89 )
از خود بيگانگى(*) انسان مىگردد. اگر انتخاب كار، ناصحيح و با فرد ناسازگار باشد، آثار مضرى خواهد داشت. چنانچه كار براى فردى كه آن را انجام مىدهد، امرى خارجى تلقى شود، در معناى خاص كلمه، از خود بيگانهكننده است. برخى از كارهاى از خود بيگانهكننده عبارتند از: 1ـ كارها و فعاليتهايى كه به نوعى سلبكنندهىِ شخصيت افراد باشد؛ 2ـ كارى كه فرد علاقهمند به آن نباشد؛ 3ـ كارى كه فرد از روى اختيار و آزادى انجام ندهد؛ 4ـ كارهايى كه فرد در پايان روز بهمانند برده از آن فرار مىكند و براى وى مفيد نباشد؛ 5ـ كارهايى كه خم و راست شدنى بيش نيستند. از نظر حضرت اميرالمؤمنين عليهالسلام بر پايه دو عامل آبادى و عمران زمين و پاداش عادلانه براى كار مىتوان جامعهاى سالم بنا نهاد. ايشان از كار فاقد اختيار و رضايت نهى مىكرد و به مسئولان و زمامداران توصيه مىكرد، در امور و فعاليتها مردم را مجبور نسازند. يكبار مردم يكى از ايالات به نزد وى آمده، گفتند: در سرزمين آنها نهرى بوده كه گذشت روزگار مجراى آن را خراب كرده و اگر از نو حفر و ترميم گردد، براى آنها درآمد و سود زيادى خواهد داشت. آنان از على عليهالسلام خواستند كه به فرماندار خود در آن سرزمين دستور دهد كه مردم آنجا را براى كمك در ترميم و نوسازى نهر تخريب شده مجبور سازد. ايشان حفر مجدد نهر را پذيرفتند؛ ولى با مجبور ساختن مردم براى چنين امرى مخالفت كردند. امام على عليهالسلام به عامل خود به نام قرظة بن كعب چنين نوشت: ... از من خواستند كه به تو بنويسم كه آنان را به كار وادار كنى و مردم را براى حفر نهر گردآورى.... به نظر من كسى را نبايد به كارى كه نمىخواهد ____________________________
* Alienation ( 90 )
مجبور ساخت. آنان را به نزد خود بخوان، اگر نهر آن چنان باشد كه تعريف كردهاند، هركسى كه بخواهد كار كند، او را به كار بخوان و نهر بايد از آن كسانى باشد كه كار كردهاند؛ نه كسانى كه در آن شركت نجستهاند....(18) مجبور ساختن افراد براى انجام كارها امرى ناشايست است. آن كارى صحيح است كه افراد با ميل و علاقه انجام دهند. چنان كه آمد، على عليهالسلام كار اندكى را كه با اشتياق تداوم يابد، بهتر از كار فراوانى شمردهاست كه رنج آور باشد. كار بايد بر اساس آزادى و ميل باشد، نه اجبارى و حتى نبايد در كارى سودمند، مردم را اجبار كرد. فعاليتها و كارهاى اجبارى پيامدهاى ذيل را به همراه دارد: نخست، كارهاى غير آزادانه از شكوفايى استعدادها و توانايىهاى انسان جلوگيرى مىكند و زمينهىِ رشد، نوآورى، ابداع و ابتكار افراد را تقليل مىدهد. دوم، ارزش انسانى افراد را كاهش مىدهد؛ سوم، كارهاى اجبارى نوعى توهين به آزادى انسانى است؛ چهارم، فعاليتهاى تحميلى توهين و اهانت به خودِ كار و عمل مىباشد. امام على عليهالسلام آزادى و اجبار در كار را از دو منظر مورد توجه قرار داده است: اولاً، كار اجبارى را حتى در امور عام المنفعه و سودمند مقبول ندانسته است؛ زيرا فعاليتهاى اجبارى به فقدان شكوفايى، نزول ارزش انسانيت و اهانت به آزادى و كار منجر مىگردد؛ ثانياً، منافع و درآمد و سودى را كه به دست مىآيد، سهم آنانى مىداند كه به كار و فعاليت پرداختهاند. از نگاه على عليهالسلام افرادى كه در عمل و كار كوتاهى و سستى كنند، پيامدهاى سوئى برايشان است. آن حضرت فرمود: من قصر فى العمل ابتلى بالهمّ؛(19) كسى كه در عمل كوتاهى كند، به غم و اندوه دچار شود. ( 91 )
كار آزادانه شامل فعاليتهايى است كه: اولاً بر استعدادها و توانايىهاى انسان مبتنى باشد؛ ثانياً فرد به آن علاقهمند باشد؛ ثالثاً به شخصيت انسان خدشه وارد نكند؛ رابعاً به شكوفايى و ابتكار فرد منجر شود. 7. كارهاى شايسته
در قرآن مجيد آيات متعددى راجع به كار و فعاليت وجود دارد. يكى از اهداف مهم اسلام در جامعه انجام كار و اعمال شايسته است. انَّ الذين آمنوا و عملوا الصالحات كانت لهم جنات الفردوس نزلا؛(20) كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردهاند، در بهشت فردوس منزل خواهند يافت. انّ هذا القران يهدى للتى هى اقوم و يبشر المؤمنين الذين يعملون الصالحات ان لهم اجرا كبيرا؛(21) اين قرآن خلق را به راستترين و استوارترين طريق هدايت مىكند و مومنان را كه كارهاى شايسته مىكنند، به اجر و ثواب عظيم بشارت مىدهد. در دين مبين اسلام كار و شغل به انواع ذيل تقسيمبندى شده است: 1ـ كارهاى واجب: شامل كار كردن به منظور تأمين احتياجات شخصى و خانواده و كارهايى كه در صورت قصور و انجام ندادن، وقفه در فرايند زندگى اجتماعى و جامعه ايجاد مىكند؛ 2ـ كارهاى حرام: كارهايى كه شارع مقدس آن را براى جامعه مضر و زيانآور مىداند؛ مانند خمرسازى؛ 3ـ كارهاى مستحب: شامل فعاليتهايى كه به خير و عمران جامعه منجر مىشود؛ مانند كمك به محرومان؛ 4ـ كارهاى مكروه: فعاليتهايى كه در اسلام نهى نشده و انجام دهندهىِ آن مورد عقوبت قرار نمىگيرد؛ اما بهتر است كه انجام نگيرد؛ مانند قصابى؛ ( 92 )
5ـ كارهاى مباح: كارهايى كه انجام دادن و ندادن آن تفاوتى نمىكند. در انديشه مولاى متقيان كارها و فعاليتها به دو نوع عمده تقسيم مىشود: 1ـ كارهاى شايسته؛ 2ـ كارهاى ناشايست. كارهاى شايسته شامل فعاليتهايى است كه داراى خصوصيات ذيل باشد: نخست، اين كه افراد با انجام آن به حق و خداوند نزديك شوند؛ به عبارت ديگر كار زمينهاى براى ايجاد ارتباط بين مخلوق و خالق گردد. در اين مورد امام على عليهالسلام مىفرمايد: افضل العمل ما أريد به وجه اللّه؛(22)برترين عمل آن است كه به قصد نزديكى به خدا انجام شود. دوم، اين كه كارها منطبق و مبتنى بر موازين الهى و اسلامى باشد و شارع مقدّس آن را براى سلامتى جامعه زيانآور ندانسته باشد. در اين مورد على عليهالسلام مىگويد: أحسن الافعال ما وافق الحق؛(23) نيكوترين كارها آن است كه موافق با حق باشد. سوم، كارى در جامعه شايسته است كه انجام دادن آن آسيب و انحراف فردى و اجتماعى به همراه نداشته باشد؛ به عبارت ديگر نهتنها به فساد و انحراف در جامعه منجر نشود؛ بلكه انسان را از خطا و اشتباه مصون نگه دارد و زمينهاى براى انجام صالحات و نيكىها در فرد و جامعه گردد. على عليهالسلام فرمود: أحسن الافعال الكفُّ عن القبيح؛(24) نيكوترين كار باز ايستادن از كار زشت است. چهارم، از خصوصيات كارهاى شايسته آن است كه علاوه بر دارا بودن ويژگىهاى مذكور نيّت و قصد انجامدهنده، خير و براى صلاح و آبادانى جامعه باشد؛ زيرا هدفدار (نيتدار) بودن كار و تلاش باعث مىشود كه مسير و فرايند كار مشخص باشد و فرد و به تبع آن جامعه دچار سرگردانى و انحراف نگردد. على عليهالسلام فرمود: ( 93 )
لايكمل صالح العمل الا بصالح النيةِ؛(25) شايستگى عمل كامل نمىگردد، مگر به شايستگى نيت. پنجم، از مهمترين ويژگىهاى كارهاى شايسته آن است كه مناسب و حلال باشد. دين اسلام چنين كارهايى را براى فرد و جامعه مفيد دانسته و برخوردار از آثار دنيوى و اخروى مطلوبى شمرده است. على عليهالسلام فرمود: الحرفة مع العفة خير من الغنى مع الفجور؛(26) شغل همراه با پاكدامنى از ثروت فراوانى كه با گناهان بهدست آيد، بهتراست . از اين حديث مىتوان استنباط كرد كه كار و فعاليت نبايد به گناه و ستم و ضايع شدن حقى از كسى منجر گردد. 8. كارهاى ناشايست
كارهاى ناشايست و ناپسند مبتنى بر ويژگىهاى ذيل است: نخست، از ويژگىهاى كارهاى ناپسند و ناشايست آن است كه انجام آن براى انسان، شرمندگى به همراه داشته باشد. على عليهالسلام فرمود: احذر كل عملٍ يُعمَل به فى السرّ و يستحى منه فى العلانية؛(27) بپرهيز از هر كارى كه در نهان انجام گيرد و در آشكار شرمندگى آورد. از اين حديث اين نكته استنباط مىگردد كه آدمى بايد از انجام دادن كارى كه از علنى شدن آن شرم دارد، پرهيز كند. كارى ناشايست است كه وقتى از عامل آن سئوال شود، نهتنها فخر و مباهات نكند، بلكه احساس شرم و انكار نمايد. امام على عليهالسلام فرمود: احذر كل عمل اذا سئل عنه صاحبه، استحيى منه و انكره؛(28) از هر عملى كه وقتى از صاحبش پرسيده شود، از آن شرم نموده، انكارش كند، دورى كنيد. دوم، خصوصيت ديگر كارهاى ناشايست اين است كه براى فرد و جامعه مضر و زيان آور باشد و پيامدهاى ناگوارى به بار آورد. اين گونه كارها اگر گسترش يابد به تدريج كل نظام اجتماعى را از حيات متعادل خود خارج مىكند. ( 94 )
9. تقسيم كار
از عهد باستان متفكران به تقسيم كار توجه كردهاند. يكى از انديشمندان اجتماعى كه در مورد تقسيم كار اظهارنظر كرده است، افلاطون است. بر اساس عقيدهىِ وى وجود جامعهىِ طبقاتى الزامى است و علت نابرابرىهاى بين افراد تفاوت در استعدادهاى آنان است. ارسطو شاگرد افلاطون اظهار داشته است كه تقسيم كار براى حيات جامعه لازم است. وى افراد جوامع را به سه طبقه تقسيم مىكند كه هريك كار و فعاليت خاصى را انجام مىدهند. از نظر فارابى انسان موجودى اجتماعى است. انسانها بسيارى از نيازهاى خود را به تنهايى و بدون تقسيم كار نمىتوانند، برآورده سازند. تقسيم كار علت عمدهىِ پيدايش اجتماعات و جوامع است و در پرتو تقسيم كار، جوامع پيشرفت مىكنند. از ديدگاه امام على عليهالسلام انسان موجودى اجتماعى است و براى حيات و استمرار و ثبات جامعه لازم است كه هر فرد متناسب با استعداد و توانايى و مهارت خويش به كارى مشغول باشد؛ زيرا بسيارى از احتياجات و نيازهاى مردم از طريق تقسيم كار و كار جمعى و گروهى بهتر و سهلتر برطرف مىگردد. امام على عليهالسلام فرمود: يرجع اصحاب المهن الى مهنتهم، فينتفع الناس بهم كرجوع البنّاء الى بنائه، و النسّاج الى مَنْسَجه، و الخبّاز الى مَخْبَزه؛ (29) صاحبان كسب و كار و پيشهوران به كارهاى خود باز مىگردند و مردم از تلاش آنان سود مىبرند: بنّا به ساختن ساختمان و بافنده به بافندگى و نانوا به نانوايى روى مىآورد. ابن خلدون همانند فارابى تقسيم كار را علت عمدهىِ پيدايش جوامع دانسته است. وى مىگويد: تقسيم كار اين آثار را به بار مىآورد: 1ـ باعث افزايش مهارت افراد مىگردد؛ 2ـ از اتلاف وقت و منابع مىكاهد؛ ( 95 )
3ـ سبب ابداع، نوآورى و اختراع مىشود. از منظر اميرالمؤمنين على عليهالسلام تقسيم كار آثار مفيد و مناسبى در جامعه ايجاد مىكند كه به شرح ذيل است: 1ـ همان طورى كه اشاره شد، تقسيم كار سبب مىشود كه بسيارى از احتياجات و ضروريات زندگى افراد تأمين گردد(30). 2ـ با تخصصى شدن كارها و تقسيم كار زمينه براى موفقيت و شكوفايى افراد و جامعه فراهم مىگردد؛ در صورتى كه اگر افراد به كارهاى گوناگون بپردازند، ممكن است نه تنها موفقيتى كسب نكنند؛ بلكه ضمن اتلاف منابع و امكانات و به هدر دادن وقت از كارايى لازم برخوردار نگردند. امام على عليهالسلام فرمود: من أوْمَأَ الى متفاوت خَذَلَتْه الحِيَلُ؛(31) كسى كه به كارهاى گوناگون بپردازد، خوار شده و پيروز نمىشود. 3ـ يكى از وجوه تقسيم كار در جوامع تفكيك كار بين زنان و مردان است كه تُرْن والْد(*) آن را «تقسيم كار اوليه» ناميده است. حضرت على عليهالسلام در زمينهىِ تقسيم كار به تفكيك كار بين زن و مرد توجه داشته، امور خانه را به عهدهىِ زن و كارهاى خارج از منزل را به عهدهىِ مرد مىداند. هم چنين معتقد است كه بايد كارهايى به زنان واگذار شود كه با روحيه و جسم آنها انطباق و سازگارى داشته باشد. امام على عليهالسلام فرمود: لاتملكِ المرأةُ مِن أمرها ما جاوز نفسَها، فإنّ المراةَ ريحانةٌ و ليست بقهرمانةٍ؛(32) كارى را كه برتر از توانايى زن است، به او وا مگذار، كه زن گل بهارى است، نه پهلوانى سخت كوش. 4ـ يكى از آثار تقسيم كار جلوگيرى از اتلاف وقت و منابع و انجام امور براساس مديريت و برنامهريزى است. تقسيم كار به سرعت در فعاليتها و ______________________________
* Thurn wald ( 96 )
افزايش كارايى مىانجامد. در اين مورد على عليهالسلام طى نامهاى به حضرت امام حسن عليهالسلام مىفرمايد: اجعل لكل انسان من خَدَمِك عَمَلاً تَأْخُذه به، فإنّه احرى ألايَتَوالَكوا فى خِدْمَتِك؛(33) كار هر كدام از خدمتكارانت را معين كن كه او را در برابر آن كار مسئول بدانى. تقسيم درست كار سبب مىشود كارها را به يكديگر وانگذارند و در خدمت سستى نكنند. از اين مطلب استنباط مىشود: اولاً تقسيم كار سبب مشخص شدن مسئوليتهاى افراد مىگردد و هر فرد به انجام كار بر اساس مسؤوليت و سمت خويش موظف است؛ ثانياً تقسيم كار صحيح به بهبود امور و فعاليتها و افزايش توليد مىانجامد؛ ثالثاً تقسيم كار از سستى و تنبلى افراد در كارها جلوگيرى مىكند و وجدان كارى را افزايش مىدهد. 5ـ مطالب مذكور توجه امام على عليهالسلام را به تقسيم كار در معناى كلى و در سطح جامعه نشان مىدهد. آن حضرت به تقسيم كار از نظر فردى و تأثير آن بر زندگى خانوادگى و شخصى افراد نيز سفارش كرده است. مسلمان واقعى لازم است كه ساعات شبانه روز زندگى خويش را به سه قسم طبقهبندى كند: يك قسم به عبادت و امور معنوى، قسمتى براى كار و فعاليت و كسب درآمد و قسمتى ديگر را براى استراحت و امور منزل. امام على عليهالسلام فرمود: للمؤمن ثلاث ساعات: فساعةٌ يُناجى فيها ربَّه، و ساعةٌ يَرُم معاشَه، و ساعةٌ يُخْلى بين نفسه و بين لذّتِها فيما يَحلّ و يَجمل و ليس للعاقلٍ انْ يكون شاخصاً الاّ فى ثلاث: مَرَمّةٍ لمعاشٍ، او خُطْوةٍ فى معادٍ، او لذّةٍ فى غير مُحَرَّمٍ؛(34) مؤمن بايد شبانه روز خود را به سه قسمت تقسيم كند: زمانى را براى نيايش و عبادت پروردگار و زمانى را براى تأمين هزينهىِ زندگى، و زمانى را براى خود و لذتهايى كه حلال و زيباست. خردمند را نشايد جز آن كه در پى سه چيز برود: كسب حلال براى تأمين زندگى، يا گام نهادن در راه ( 97 )
آخرت، يا به دست آوردن لذتهاى حلال. مولاى متقيان سفارش مىكردند كه كار و تلاش بر طبق برنامهريزى و روزانه صورت گيرد: أَمْضِ لك يومٍ عَمَلَه، فإنّ لكل يومٍ ما فيه؛(35) كار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زيرا هر روزى، كار مخصوص به خود دارد. 10. رابطهىِ طبقات و اقشار با تقسيم كار
امام على عليهالسلام در عهدنامهىِ معروف خود به مالك اشتر به وجود طبقات و اقشار در جوامع انسانى اشاره مىكند. در اين مورد مىفرمايد: امور مردم جز با سپاهيان استوار نگردد و پايدارى سپاهيان جز به خراج و ماليات رعيت انجام نمىشود. با آن براى جهاد با دشمن تقويت گردند و براى اصلاح امور خويش به آن تكيه كنند و نيازمندىهاى خود را برطرف سازند. سپس سپاهيان و مردم، جز با گروه سوم نمىتوانند پايدار باشند و آن قضات و كارگزاران دولت، و نويسندگان حكومتاند، كه قراردادها و معاملات را استوار مىكنند و آنچه به سود مسلمانان است، فراهم مىآورند و در كارهاى عمومى و خصوصى مورد اعتمادند و گروههاى ياد شده بدون بازرگانان و صاحبان صنايع نمىتوانند، دوام بياورند؛ زيرا آنان وسايل زندگى را فراهم مىآورند و در بازارها عرضه مىكنند و بسيارى از وسايل زندگى را با دست مىسازند كه از توان ديگران خارج است. قشر ديگر، طبقهىِ پايين از نيازمندان و مستمنداناند كه بايد به آنها بخشش و يارى كرد.(36) وجود نيازها و احتياجات مختلف در طول زندگى افراد در جامعه ايجاب مىكند كه طبقات و اقشار متعددى وجود داشته باشد تا بر اساس همكارى و تعاون نيازها برطرف شود. اين تعاون و همكارى به گسترش «تقسيم كار» مىانجامد. هريك از انسانها بر اساس استعدادها، توانايىها، خصوصيات جسمانى و روحى و علائق به كارى مشغول مىگردند. طبقات و اقشار در تعارض و تضاد با يكديگر نيستند؛ بلكه به تداوم و بقاى حيات اجتماعى و افزايش ( 98 )
انسجام اجتماعى كمك مىكنند. نيازهاى مختلف انسان از طرفى و عجز و ناتوانى آدمى در برآوردن همهىِ آنها از طرف ديگر، همكارى مشترك انسانها را موجب مىشود و عوامل مختلف مانند استعدادهاى مختلف انسانها تقسيم كار را ايجاب مىكند و تقسيم كار به تشكيل طبقات اجتماعى مىانجامد و از رهگذر آن، نيازهاى انسان بر طرف و جامعههاى انسانى از نابودى حفظ مىگردد.(37) على عليهالسلام معتقد است كه علاوه بر تقسيم كار در جامعه، انجام كارها و فعاليتها و توليدات زمانى مىتواند به طور مطلوب انجام شود كه امنيت نسبى در جامعه به وجود آيد و خلافكاران و اوباش در جامعه توانايى انجام اعمال خلاف را نداشته باشند. 11. بيكارى و كم كارى
بيكارى در طول ادوار تاريخ بشر به اشكال گوناگون وجود داشته است. در قرن معاصر نيز يكى از پديدهها و مسائل بسيارى از كشورها به ويژه كشورهاى در حال توسعه بيكارى و كم كارى است. در دورهىِ زندگى حضرت على عليهالسلام و صدر اسلام گرچه پديدهىِ مذكور متداول و حاد نبوده، ولى ايشان به اين امر توجه كرده است. آن حضرت فرمود: آفة العمل البطالة؛(38) آفت عمل بيكارى است (يعنى هركه عادت به آن كرد هرگز كار نمىكند يا اگر كار كند، ناقص انجام مىدهد.) باز فرمود: مَن أطاع التوانى ضيَّع الحقوق؛(39) كسى كه تنبلى و سستى پيشه كند، حقوق خويش و ديگران را ضايع مىكند. بيكارى تحت تأثير عوامل اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى در جامعه افزايش مىيابد. اين عوامل عبارتند از: فقر، كمبود سرمايه و اندك بودن سرمايهگذارى در بخشهاى مختلف اقتصادى، فقدان آموزش، نبودن فرهنگ كار، فقدان تقاضا براى توليد كالاها، سستى و تنبلى افراد، فقدان مشاركت اجتماعى و... ( 99 )
گسترش بيكارى و كمكارى به تدريج آسيبها و مشكلات اقتصادى و اجتماعى ديگرى را به همراه دارد كه برخى از آنها عبارتند از: افزايش فقر و تهيدستى، گسترش انحرافاتى نظير اعتياد، فساد، تبعيض، تكّدىگرى و جز اينها. على عليهالسلام از كسالت و تنبلى دورى مىجست و مرد عمل و كار بود و مردم را به كار و كوشش دعوت مىكرد و آنها را از بىحوصلگى و تنآسايى كه موجب فقر و تهيدستى است، بر حذر مىداشت.(40) آن حضرت مىفرمود: هرگاه كسالت و ناتوانى با هم همراه شدند، از آنها فقر و تهيدستى متولد مىشود.(41) يكى از سفارشهاى مولاى متقيان به مردم كار كردن در زمان جوانى و ميانسالى و قبل از پيرى و كهولت است؛ زيرا عمر انسان كوتاه و دوران جوانى و تحرّك و فعاليت محدود است؛ لذا بايستى در دوران جوانى و ميانسالى به كار و كوشش صحيح و شايسته پرداخت تا در دنياى فانى توشهاى براى آخرت فراهم آيد. اميرالمؤمنين عليهالسلام در اين مورد مىفرمايد: پيش از كشيدن بار سنگين حيات در ساليان پايانى زندگى و ورود به دار مشاهدهىِ نتايج عمر و قبل از دست دادن همهىِ مشاعر و نيروهاى خود، كار و تكاپو كنيد.(42) اى كه دستت مىرسد كارى بكن پيش از آن كز تو نيايد هيچ كار
سال ديگر را چه مىداند حيات با كجا رفت آن كه با ما بود يار
دير و زود اين شكل و شخص نازنين خاك خواهد گشتن و خاكش غبار(43)
12. نظارت در كار يكى از امور مهم، نظارت و كنترل بر كارها و فعاليتها است. اگر نظارت بر كار بهنحو مطلوب صورت گيرد، كاهش آسيبها و افزايش كارايىهاى كاركنان، مديران و زمامداران و نهايتاً رشد و رونق اقتصادى و اجتماعى را به دنبال ( 100 )
مىآورد. نظارت در كار اقشار مختلف، مهم تلقى مىشود؛ اما به نظر مىرسد كه نظارت بر فعاليتها و كارهاى دو قشر بازرگانان و مديران (زمامداران) ضرورىتر است. چنان كه حضرت على عليهالسلام مىفرمايد: اى گروه بازرگانان از خدا بترسيد، به خريداران نزديك شويد، با بردبارى و حوصله خود را از سوگند خوردن دور كنيد و از دروغ بپرهيزيد و از ستم بر كنار باشيد و ستمديدگان را يارى كنيد و پيمانه و ترازو را به صلاح آوريد، در كار مردم تقلّب نكنيد و در روى زمين فساد برپا ننماييد و تبهكارانه زندگى نكنيد.(44) در مورد مديران امام على عليهالسلام مىفرمايد: به سبب ماليات، لباس تابستانى و زمستانى مردم و رزقى را كه مىخورند نفروشيد و چهارپايى را كه با آن به كار مشغولاند، از دستشان نگيريد و بر احدى به جهت يك درهم تازيانه مزنيد و روى دوپايش نگه نداريد. هيچچيز از اثاث زندگى آنان را به فروش نرسانيد؛ زيرا برنامههاى ما آن است كه با گذشت و اغماض از مردم ماليات بگيريم و توجه تو به آبادانى زمين بيشتر از جمعآورى ماليات باشد.(45) على عليهالسلام هر روز خود به بازار كوفه مىرفت و از وضع خريداران و فروشندگان تحقيق مىكرد. 13. نتيجهگيرى
بر اساس مطالب و مباحث پيشگفته در مورد كار و تلاش، نتايج بهدست آمده، به شرح ذيل است: 1ـ در انديشه و سيرهىِ حضرت على عليهالسلام كار و تلاش از مباحث مهم محسوب مىشود. يكى از حقوق اوليهىِ مردم آن است كه همه حق دارند، شاغل باشند و در برابر كار و كوشش خود مزد و پاداش مناسب دريافت كنند؛ 2ـ حضرت على عليهالسلام در طول عمر خويش علاوه بر حمايت از اسلام و امامت ( 101 )
به كارهاى زراعت و باغبانى مىپرداخت و درآمد آن را صرف امور مسلمانان بهويژه محرومان و يتيمان مىكرد؛ 3ـ يكى از وجوه تمايز و برترى برخى انسانها بر بعضى ديگر، كار و تلاش است؛ زيرا كارها آثار دنيوى و اخروى به همراه دارد؛ 4ـ ملاكها و معيارهاى مهم در انتخاب شغل و كار عبارتند از: كار توأم با آگاهى (آگاهى و شناخت نسبت به كار)، اخلاص در كارها (هدفدار بودن)؛ 5ـ با ايجاد تنوّع و نوآورى در محيط كار مىتوان از ملامت و خستگى جلوگيرى كرد؛ 6ـ كار آزادانه عبارت است از كارى كه بر علاقه، استعداد مبتنى باشد و به رشد شخصيت فرد منجر شود؛ 7ـ ويژگىهاى كار غيرآزادانه (اجبارى) و موافق علاقه و رضايت انسانها نبودن عبارت است از: جلوگيرى از رشد و شكوفايى استعدادهاى افراد، توهين به آزادى انسان، ممانعت از رشد و نوآورى و ابداع؛ 8ـ كارهاى شايسته داراى اين ويژگىهاست: نزديكسازى انسان به سوى حق و خداوند، منطبق بودن با موازين الهى و اسلامى، مضر نبودن براى جامعه، منجر نشدن كار به آسيب و انحراف فردى و اجتماعى، انجام دادن كار با هدف صلاح و آبادانى جامعه، حلال بودن كار از نظر شرع؛ 9ـ كارهاى ناشايست فعاليتهايى است كه انجام دادن آن براى عامل، شرمندگى به همراه داشته باشد؛ هم چنين براى جامعه آثار و پيامدهاى ناگوار ايجاد نمايد؛ 10ـ تقسيم كار نقش مؤثر در استمرار، بقا و تعادل جامعه دارد؛ 11ـ آثار تقسيم كار عبارت است از: تأمين احتياجات و نيازهاى زندگى فردى و اجتماعى، هموار شدن زمينههاى موفقيت و شكوفايى فردى و شخصى و اجتماعى، همراهى با طبيعت متفاوت زنان و مردان، كاستن از اتلاف زمان و منابع؛ ( 102 )
12ـ تقسيم كار در رشد استعدادها و توانايىها و رفع نيازهاى فردى و اجتماعى نقش مؤثر دارد؛ 13ـ تداوم بيكارى و كمكارى به سستى و تنبلى افراد جامعه مىانجامد و پيامدهاى سوء آن افزايش فقر و تهيدستى است؛ 14ـ نظارت در كارها و فعاليتها در جامعه مهم تلقى مىشود و لازم است نظارت و كنترل در كارها و مشاغل بيشتر مورد توجه قرار گيرد. پىنوشتها···
1 . ميك، رونالد، پژوهشى در نظريهىِ ارزش ـ كار، ترجمهىِ م. سوداگر، تهران، پازند، 1358، ص22 2 . توسلى، غلامعباس، جامعهشناسى كار و شغل، تهران، سمت، چاپ اول، 1375، ص9 3 . همان، ص 10 4 . نهجالبلاغه، ترجمهىِ محمد دشتى، قم، انتشارات مشرقين، چ5، 1379، صص 447 و 464 خطبهىِ 230/9. 5 . اقتباس از كتاب كار و حقوق كارگر، تاليف شريف قريشى، ترجمهىِ اديب لارى و محصل يزدى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1366، صص 6و5 6 . جرداق، جر، امام على عليهالسلام صداى عدالت انسانى، ج1، ترجمهىِ سيدهادى خسرو شاهى، قم، نشر خرّم، چ3، 1376، ص172 7 . همان، ص172. 8 . برقعى قمى، سيدعلى اكبر، جلوهىِ حق در سيرت مولاى متقيان اميرمؤمنان على بن ابىطالب عليهالسلام ، تهران، انتشارات حافظ، (بىتا)، ص 55 9 . قريشى، شريف، كار و حقوق كارگر، 1366، ص6 10 . جرداق، پيشين، ص 235 11 . شفيعآبادى، عبدالله، راهنمايى و مشاورهىِ شغلى و حرفهاى، تهران، انتشارات رشد، 1372، ص93 12 . نهج البلاغه، پيشين، صص285ـ 284، خطبه 154/6 13 . غرر الحكم، ج2، سيدحسين شيخالاسلامى، قم، انصاريان، (بىتا)، ص 1043 14 . همان، ج2، ص 1046 ( 103 )
15 . همان، ص 1048 16 . نهج البلاغه، پيشين، صص 737 و 736، حكمت 436 ، حكمت 444 17 . سازمان امور ادارى و استخدامى كشور، پيامهاى ادارى از نهجالبلاغه، تهران، چ1، 1375، ص55 18 . جرداق، پيشين، ج1، صص 236 و 235 19 . نهج البلاغه، پيشين، حكمت 122 و پيامهاى ادارى از نهجالبلاغه، پيشين، ص 53 20 . سوره كهف، آيه 107 21 . سوره بنىاسرائيل (اسراء) آيه 9 22 . غررالحكم، پيشين، ج2، ص 1038 23 . همان، ص1039 24 . همان، ص 1039 25 . همان، ص1055 26 . نهج البلاغه، پيشين، صص533 و 532، نامه 31/91 27 . همان، نهج البلاغه، نامه 69 و پيامهاى ادارى از نهجالبلاغه، ص 30 28 . غررالحكم، پيشين، ص1036 29 . نهج البلاغه، پيشين، حكمت 199/2 و3 30 . نهج البلاغه، حكمت 199/2 و3 31 . نهجالبلاغه، پيشين، صص 727و 726، حكمت 403 32 . همان، صص537ـ و 536، نامه 31/118 33 . همان، صص537ـ 536، نامه 31/119 34 . همان، صص725ـ 724، حكمت 390 35 . همان، صص585ـ 584، نامه 53/115 36 . همان، ص573، نامه 53/8 37 . برزگر كليشمى، ولى الله، جامعه از ديدگاه نهجالبلاغه، سازمان تبليغات اسلامى، چ1، 1372.
هر جامعهاى براى تداوم حيات و بقا به كار و فعاليت مردم و مسؤولان احتياج دارد. نياز به كار از قرون باستان وجود داشته است و هرچه مىگذرد، بر اهميت آن افزوده مىگردد. كار قسمت اعظم از زندگى انسان را در بر مىگيرد. ( 83 )
به عقيدهىِ بسيارى از متفكران اجتماعى و انديشمندان اسلامى انسان موجودى اجتماعى است. انسانها قسمت اعظم نيازها و احتياجات خود را از طريق كار گروهى و اجتماعى تأمين مىكنند. حضرت اميرالمؤمنين على عليهالسلام ، انديشمند و پيشواى برجسته شيعيان و امت اسلامى كار و تلاش را با درايتى واقعبينانه بيان نموده است. كار از مفاهيم مهم علم جامعهشناسى است. كار سرمايه و ذخيرهىِ ملى است و مىتواند به رشد تمدن كمك كند. اگر افراد جامعهاى به طور نسبى بتوانند كار و شغل مناسب به دست آورند و شغل آنان متناسب با استعدادها، توانايىها و علائق آنها باشد، زمينه براى نوآورى، ابتكار، رشد و پيشرفت در ابعاد اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى جامعه به وجود مىآيد. برعكس اگر زمينههاى اشتغال و كار در جامعه محدود و تقاضا براى كار بسيار باشد، به تدريج بيكارى افزايش مىيابد. گسترش بيكارى منجر به آسيبها و پيامدهاى ناگوار در جامعه مىشود. 2. تعريف كار
از نظر لغوى كار به معناى فعل و عمل و كردار انسان است و در اصطلاح، كار فعاليتى است نسبتاً دائمى كه به توليد كالا يا خدمات مىانجامد و به آن دستمزدى تعلق مىگيرد. به عقيدهىِ بعضى از صاحبنظران در تعريف كار به نوع خاصى از كار توجه نشده است؛ بلكه كار را در مفهوم عام سرچشمهىِ انباشت ثروت و سرمايه و نهايتاً رشد و شكوفايى جوامع تلقى كردهاند. پولكس فن(*) مىگويد: مردم سرچشمه ثروتهاى منقول بوده و افزايش ثروت از كار و زحمت آنها ناشى مىشود.(1) از نظر برخى از اقتصاددانان ليبرال از جمله كلسن كار عبارت است از: استفادهاى كه انسان از نيروهاى مادى و معنوى خود در راه توليد ثروت يا ______________________________
* Pollex fen ( 84 )
ايجاد خدمات مىكند.(2) بر اساس اين تعريف فعاليت و كار به طور عمده از طريق هدفها و ارزش محصولى كه توليد شده معين مىگردد؛ به عبارت ديگر كار زمينه را براى توليد و افزايش خدمات ايجاد مىكند. به طور كلى كار عبارت است از: مجموعه عملياتى كه انسان با استفاده از مغز، دستها، ابزار و ماشينها براى استفادهىِ عملى از ماده روى آن انجام مىدهد و اين اعمال نيز متقابلاً بر انسان اثر مىگذارد و او را تغيير مىدهد.(3) بر اساس تعريف مذكور كار داراى سه خصوصيت است: نخست، كار مبتنى بر فعاليت فكرى و بدنى است؛ دوم، از طريق كار، كالايى توليد مىشود يا خدمتى عرضه مىگردد؛ سوم، در قبال انجام كار، دستمزدى پرداخت مىگردد. در انديشهىِ حضرت على عليهالسلام مىتوان به صورت استنباطى كار را چنين بيان نمود: كار عبارت است از تلاش و كوشش انسانها براى آماده كردن زاد و توشهىِ آخرت در دوران زندگى در دنياى مادى. حضرت على عليهالسلام مىفرمايد: فَعَلَيكُمْ بِالجِدِّ وَ الاْءجْتِهَادِ، وَ التَأَهُّبِ، وَ الاْءستعدادِ، وَ التزَوّدِ فِى مَنْزِلِ الزادِ؛(4)بر شما باد به تلاش و كوشش، آمادگى و آماده شدن و جمع آورى زاد و توشهىِ آخرت در دوران زندگى. از ديدگاه على عليهالسلام در جامعه يكى از حقوق اوليهىِ مردم اين است كه همه حق دارند، شاغل باشند. كار كوچكى و بزرگى ندارد؛ مگر با توجه به كارى كه انجام مىدهند و هركس اعم از مرد و زن پاداش كار خود را خواهد ديد. 3. ارزش و اهميت كار
يكى از معيارهاى مهم براى پيشرفت و سعادت جوامع توجه به شكل، نوع و كيفيت كار و فعاليت است. در برخى از جوامع بين اشكال كار يدى و فكرى ( 85 )
تمايزاتى وجود داشته است. كارهاى يدى و فيزيكى فاقد ارزش بود و معمولاً اين فعاليتها وكارها به اقشار پايين جامعه واگذار مىشد. براى مثال در شهرهاى يونان باستان و در اروپاى قرون وسطى و در جوامع كاستى(*) چنين چيزى وجود داشته است؛ در حالى كه در برخى از جوامع و اديان الهى و آسمانى عموماً به كار و فعاليت و به ويژه كارهاى فيزيكى توجه فراوان مىشده است. پيامبران الهى خود بر كار و فعاليت تاكيد داشته و خود به آن مىپرداختند. پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله قبل از بعثت گوسفندچرانى مىكرد و با مال و سرمايهىِ خديجه عليهاالسلام تجارت مىنمود. حضرت موسى عليهالسلام نيز گوسفند چرانى مىنمود. حضرت ابراهيم عليهالسلام به كارهاى چوپانى و بنّايى اشتغال داشت و حضرت ادريس عليهالسلام خيّاط و حضرت نوح عليهالسلام نجّار بوده است.(5) در زمينهىِ احترام و بزرگداشت كار و تلاش مفيد و سودمند حضرت رسول صلىاللهعليهوآله صرفاً به تمجيد و تعريف نپرداخته است. بلكه دستى را مىبوسد كه از كار ورم كرده و پينه بسته است و مىفرمايد: اين دستى است كه خدا و پيامبرش آن را دوست دارند.(6) حضرت محمد صلىاللهعليهوآله باز مىفرمايد: خداوند بندهىِ باايمان پيشهور را دوست دارد و هيچيك از شما غذايى گواراتر از دسترنج خود نخورده است.(7) علاوه بر پيامبر اسلام صلىاللهعليهوآله ائمهىِ اطهار عليهمالسلام هر كدام به كار و فعاليت مىپرداختند. پس از رسول اسلام، اميرالمؤمنين عليهالسلام از هركس متواضعتر بود. در امور خانه به همسر خويش كمك مىكرد و شخصاً به كار و تلاش در مزرعه مىپرداخت. با كلنگ زمين را مىكند و آن را شيار و آبيارى مىكرد و بارهاى هستهىِ خرما را روى شانه مىگذاشت و به صحرا مىبرد و بر زمين مىفشاند و اگر يك دانهاى از آن بر زمين مىافتاد، خم مىشد و آن را بر مىداشت و _______________________
* cast ( 86 )
مىفرمود: امروز هسته است و فردا خرما.(8) حضرت على عليهالسلام در طول عمر خويش علاوه بر رسالت زمامدارى و امامت به كارهاى زراعت و باغبانى مىپرداخت و درآمد آن را صرف فقرا و يتيمان و اقشار پايين جامعه مىنمود. در مورد اهميت و ارزش كار و تلاش مىگويد: كشيدن سنگهاى گران از قلههاى كوه، نزد من از منّت ديگران كشيدن محبوبتر است. مردم به من مىگويند: كار براى تو عيب است و حال آن كه عيب آن است كه انسان دست سئوال نزد مردم دراز كند.(9) در انديشه و مرام امام على عليهالسلام كار از تقدّس و احترام خاص برخوردار است؛ به همين رو مقرّر داشت كه برترى بعضى از مردم بر برخى ديگر صرفاً بر اساس كار و فعاليت باشد؛ نه حسب و نسب موروثى و امتيازات قبيلهاى و عشيرهاى؛ چنان كه گفت: «پاداش هركس در قبال هر كارى است كه انجام مىدهد.» و در اينباره چنان سخت گرفت كه معروف شد، على ياور هر كسى است كه كار مىكند و دشمن آن كسى است كه به گدايى مىپردازد.(10) 4. ملاكها و معيارها در انتخاب شغل و كار
در مورد انتخاب شغل و كار نظرهاى گوناگونى مطرح شده است. برخى از صاحبنظران معتقدند كه افراد در انتخاب شغل آزادند و برخى انتخاب شغل را با ساختار اقتصادى و اجتماعى جامعه مرتبط مىدانند. حال سئوالات ذيل مطرح مىشود: آيا انتخاب شغل با آگاهى همراه است يا نه؟ آيا انتخاب شغل و كار بر اساس جبر است يا اختيار؟ آيا انتخاب شغل تصادفى است يا نه؟ آيا انتخاب شغل آگانهاست يا ناآگاهانه؟ آيا انتخاب شغل عقلانى است يا بر اساس عواطف و احساسات؟ از ديدگاه برخى از محققان انتخاب شغل امرى تصادفى است و افراد ( 87 )
بهصورت شانسى شغلى را انتخاب مىكنند؛ در مقابل عدهاى عامل اراده را در اين امر مهم مىدانند. بعضى از صاحبنظران از جمله آدامس(*) 1957م اظهار مىدارد: انتخاب شغل افراد بر اساس آگاهى و تامل صورت مىگيرد؛ در حالى كه به نظر فرويد(**) كار و فعاليت و انتخاب شغل به طور ناآگاهانه انجام مىشود بهعبارت ديگر عامل اجبار و فشار و اضطراب باعث مىشود تا افراد هركدام كارى را انتخاب كنند.(11) يكى از ملاكها و معيارهاى حضرت على عليهالسلام پيرامون كار و انتخاب شغل آگاهى داشتن و شناخت لازم به كار است؛ زيرا كار توأم با آگاهى در مسير زندگى و ترّقى افراد نقش مؤثر دارد؛ چنان كه ايشان مىفرمايد: فَإنَّ العامل بغير علم كالسائر على غير طريق فلايزيده بعده عَن الطِريقِ الواضِح إِلا بعداً مِن حاجَتِهِ و العامل بالعلم كالسائر على الطريق الواضح؛(12)عمل كننده بدون آگاهى چون روندهاى است كه بيراهه مىرود. پس هرچه شتاب كند، از هدفش دورتر مىشود و عمل كننده از روى آگاهى، چون روندهاى بر راه راست است. هم چنين على عليهالسلام مىفرمايد: إذا ارتأيْتَ فافعلْ؛(13) هر گاه نظر و تأمل كردى، عمل كن(يعنى در هر كارى نخست بايد فكر كرد؛ آنگاه انجام داد). از نظر على عليهالسلام اخلاص از ملاكها و معيارهاى ديگر در كارها و فعاليتها است. على عليهالسلام فرمود: خير العَمَل مَا صَحِبه الإخْلاصُ؛(14)بهترين عمل آن است كه با اخلاص همراه باشد. باز مىفرمايد: صَلاحُ العمل بصلاح النية؛(15) صلاح و درستى عمل به خالص بودن نيَّت است. از اين سخنان چنين استنباط مىشود كه اخلاص در عمل يكى از شرايط مهم _____________________________
* Adams ** Froid ( 88 )
در زندگى انسانها بهويژه در زمينهىِ كار و فعاليّت است؛ زيرا عمل خالص علاوه بر نفع شخصى و مادى براى افراد، داراى منافع اخروى است؛ هم چنين در اصلاح و گرايش مردم و جامعه به سوى كمال و سعادت دنيوى و اخروى نقش ارزنده دارد. 5. كار از ديدگاههاى فيزيولوژى و روانشناسى
از اين منظر وضعيت فيزيكى، اندامها، ماهيچهها، دستگاههاى تنفسى، عصبى و جز اينها در ارتباط با كار و تلاش مورد توجه قرار مىگيرد. موضوعاتى كه در اين ديدگاه مطرح است، عبارتند از: 1ـ تاثير محيط كار بر قواى انسانى؛ 2ـ توانايى ارگانيسم انسان بر محيط كار؛ 3ـ توانايىهاى بدنى انسان. در اين زمينه كه چه عاملى باعث خستگى در محيط كار مىشود و با چه راهكارهايى مىتوان خستگى را در محيط كار كاهش داد، على عليهالسلام مىفرمايد: قليلٌ مدومٌ عليه خيرٌ من كثيرٍ مملولٍ منه؛(16) كار اندك كه به آن ادامه داده شود، بهتر از كار بسيار است كه خستگى آورد( از كار زياد و خستگىآور پرهيز كنيد كه نشاط و نوآورى را سلب مىكند). باز مىفرمايد: دلها همانند بدنها، خسته و افسرده مىشوند؛ پس براى آنها لطايف حكمتآميز و جالب برگزينيد.(17) از اين مطلب استنباط مىشود كه با ايجاد تنوّع و نوآورى در محيط كار مىتوان از ملامت و خستگى جلوگيرى كرد و زمينههاى رضايت را فراهم نمود. 6. كار آزدانه و غير آزادانه (اجبارى)
بررسىهاى به عمل آمده حاكى از آن است كه در مواردى كار موجب استثمار و ( 89 )
از خود بيگانگى(*) انسان مىگردد. اگر انتخاب كار، ناصحيح و با فرد ناسازگار باشد، آثار مضرى خواهد داشت. چنانچه كار براى فردى كه آن را انجام مىدهد، امرى خارجى تلقى شود، در معناى خاص كلمه، از خود بيگانهكننده است. برخى از كارهاى از خود بيگانهكننده عبارتند از: 1ـ كارها و فعاليتهايى كه به نوعى سلبكنندهىِ شخصيت افراد باشد؛ 2ـ كارى كه فرد علاقهمند به آن نباشد؛ 3ـ كارى كه فرد از روى اختيار و آزادى انجام ندهد؛ 4ـ كارهايى كه فرد در پايان روز بهمانند برده از آن فرار مىكند و براى وى مفيد نباشد؛ 5ـ كارهايى كه خم و راست شدنى بيش نيستند. از نظر حضرت اميرالمؤمنين عليهالسلام بر پايه دو عامل آبادى و عمران زمين و پاداش عادلانه براى كار مىتوان جامعهاى سالم بنا نهاد. ايشان از كار فاقد اختيار و رضايت نهى مىكرد و به مسئولان و زمامداران توصيه مىكرد، در امور و فعاليتها مردم را مجبور نسازند. يكبار مردم يكى از ايالات به نزد وى آمده، گفتند: در سرزمين آنها نهرى بوده كه گذشت روزگار مجراى آن را خراب كرده و اگر از نو حفر و ترميم گردد، براى آنها درآمد و سود زيادى خواهد داشت. آنان از على عليهالسلام خواستند كه به فرماندار خود در آن سرزمين دستور دهد كه مردم آنجا را براى كمك در ترميم و نوسازى نهر تخريب شده مجبور سازد. ايشان حفر مجدد نهر را پذيرفتند؛ ولى با مجبور ساختن مردم براى چنين امرى مخالفت كردند. امام على عليهالسلام به عامل خود به نام قرظة بن كعب چنين نوشت: ... از من خواستند كه به تو بنويسم كه آنان را به كار وادار كنى و مردم را براى حفر نهر گردآورى.... به نظر من كسى را نبايد به كارى كه نمىخواهد ____________________________
* Alienation ( 90 )
مجبور ساخت. آنان را به نزد خود بخوان، اگر نهر آن چنان باشد كه تعريف كردهاند، هركسى كه بخواهد كار كند، او را به كار بخوان و نهر بايد از آن كسانى باشد كه كار كردهاند؛ نه كسانى كه در آن شركت نجستهاند....(18) مجبور ساختن افراد براى انجام كارها امرى ناشايست است. آن كارى صحيح است كه افراد با ميل و علاقه انجام دهند. چنان كه آمد، على عليهالسلام كار اندكى را كه با اشتياق تداوم يابد، بهتر از كار فراوانى شمردهاست كه رنج آور باشد. كار بايد بر اساس آزادى و ميل باشد، نه اجبارى و حتى نبايد در كارى سودمند، مردم را اجبار كرد. فعاليتها و كارهاى اجبارى پيامدهاى ذيل را به همراه دارد: نخست، كارهاى غير آزادانه از شكوفايى استعدادها و توانايىهاى انسان جلوگيرى مىكند و زمينهىِ رشد، نوآورى، ابداع و ابتكار افراد را تقليل مىدهد. دوم، ارزش انسانى افراد را كاهش مىدهد؛ سوم، كارهاى اجبارى نوعى توهين به آزادى انسانى است؛ چهارم، فعاليتهاى تحميلى توهين و اهانت به خودِ كار و عمل مىباشد. امام على عليهالسلام آزادى و اجبار در كار را از دو منظر مورد توجه قرار داده است: اولاً، كار اجبارى را حتى در امور عام المنفعه و سودمند مقبول ندانسته است؛ زيرا فعاليتهاى اجبارى به فقدان شكوفايى، نزول ارزش انسانيت و اهانت به آزادى و كار منجر مىگردد؛ ثانياً، منافع و درآمد و سودى را كه به دست مىآيد، سهم آنانى مىداند كه به كار و فعاليت پرداختهاند. از نگاه على عليهالسلام افرادى كه در عمل و كار كوتاهى و سستى كنند، پيامدهاى سوئى برايشان است. آن حضرت فرمود: من قصر فى العمل ابتلى بالهمّ؛(19) كسى كه در عمل كوتاهى كند، به غم و اندوه دچار شود. ( 91 )
كار آزادانه شامل فعاليتهايى است كه: اولاً بر استعدادها و توانايىهاى انسان مبتنى باشد؛ ثانياً فرد به آن علاقهمند باشد؛ ثالثاً به شخصيت انسان خدشه وارد نكند؛ رابعاً به شكوفايى و ابتكار فرد منجر شود. 7. كارهاى شايسته
در قرآن مجيد آيات متعددى راجع به كار و فعاليت وجود دارد. يكى از اهداف مهم اسلام در جامعه انجام كار و اعمال شايسته است. انَّ الذين آمنوا و عملوا الصالحات كانت لهم جنات الفردوس نزلا؛(20) كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردهاند، در بهشت فردوس منزل خواهند يافت. انّ هذا القران يهدى للتى هى اقوم و يبشر المؤمنين الذين يعملون الصالحات ان لهم اجرا كبيرا؛(21) اين قرآن خلق را به راستترين و استوارترين طريق هدايت مىكند و مومنان را كه كارهاى شايسته مىكنند، به اجر و ثواب عظيم بشارت مىدهد. در دين مبين اسلام كار و شغل به انواع ذيل تقسيمبندى شده است: 1ـ كارهاى واجب: شامل كار كردن به منظور تأمين احتياجات شخصى و خانواده و كارهايى كه در صورت قصور و انجام ندادن، وقفه در فرايند زندگى اجتماعى و جامعه ايجاد مىكند؛ 2ـ كارهاى حرام: كارهايى كه شارع مقدس آن را براى جامعه مضر و زيانآور مىداند؛ مانند خمرسازى؛ 3ـ كارهاى مستحب: شامل فعاليتهايى كه به خير و عمران جامعه منجر مىشود؛ مانند كمك به محرومان؛ 4ـ كارهاى مكروه: فعاليتهايى كه در اسلام نهى نشده و انجام دهندهىِ آن مورد عقوبت قرار نمىگيرد؛ اما بهتر است كه انجام نگيرد؛ مانند قصابى؛ ( 92 )
5ـ كارهاى مباح: كارهايى كه انجام دادن و ندادن آن تفاوتى نمىكند. در انديشه مولاى متقيان كارها و فعاليتها به دو نوع عمده تقسيم مىشود: 1ـ كارهاى شايسته؛ 2ـ كارهاى ناشايست. كارهاى شايسته شامل فعاليتهايى است كه داراى خصوصيات ذيل باشد: نخست، اين كه افراد با انجام آن به حق و خداوند نزديك شوند؛ به عبارت ديگر كار زمينهاى براى ايجاد ارتباط بين مخلوق و خالق گردد. در اين مورد امام على عليهالسلام مىفرمايد: افضل العمل ما أريد به وجه اللّه؛(22)برترين عمل آن است كه به قصد نزديكى به خدا انجام شود. دوم، اين كه كارها منطبق و مبتنى بر موازين الهى و اسلامى باشد و شارع مقدّس آن را براى سلامتى جامعه زيانآور ندانسته باشد. در اين مورد على عليهالسلام مىگويد: أحسن الافعال ما وافق الحق؛(23) نيكوترين كارها آن است كه موافق با حق باشد. سوم، كارى در جامعه شايسته است كه انجام دادن آن آسيب و انحراف فردى و اجتماعى به همراه نداشته باشد؛ به عبارت ديگر نهتنها به فساد و انحراف در جامعه منجر نشود؛ بلكه انسان را از خطا و اشتباه مصون نگه دارد و زمينهاى براى انجام صالحات و نيكىها در فرد و جامعه گردد. على عليهالسلام فرمود: أحسن الافعال الكفُّ عن القبيح؛(24) نيكوترين كار باز ايستادن از كار زشت است. چهارم، از خصوصيات كارهاى شايسته آن است كه علاوه بر دارا بودن ويژگىهاى مذكور نيّت و قصد انجامدهنده، خير و براى صلاح و آبادانى جامعه باشد؛ زيرا هدفدار (نيتدار) بودن كار و تلاش باعث مىشود كه مسير و فرايند كار مشخص باشد و فرد و به تبع آن جامعه دچار سرگردانى و انحراف نگردد. على عليهالسلام فرمود: ( 93 )
لايكمل صالح العمل الا بصالح النيةِ؛(25) شايستگى عمل كامل نمىگردد، مگر به شايستگى نيت. پنجم، از مهمترين ويژگىهاى كارهاى شايسته آن است كه مناسب و حلال باشد. دين اسلام چنين كارهايى را براى فرد و جامعه مفيد دانسته و برخوردار از آثار دنيوى و اخروى مطلوبى شمرده است. على عليهالسلام فرمود: الحرفة مع العفة خير من الغنى مع الفجور؛(26) شغل همراه با پاكدامنى از ثروت فراوانى كه با گناهان بهدست آيد، بهتراست . از اين حديث مىتوان استنباط كرد كه كار و فعاليت نبايد به گناه و ستم و ضايع شدن حقى از كسى منجر گردد. 8. كارهاى ناشايست
كارهاى ناشايست و ناپسند مبتنى بر ويژگىهاى ذيل است: نخست، از ويژگىهاى كارهاى ناپسند و ناشايست آن است كه انجام آن براى انسان، شرمندگى به همراه داشته باشد. على عليهالسلام فرمود: احذر كل عملٍ يُعمَل به فى السرّ و يستحى منه فى العلانية؛(27) بپرهيز از هر كارى كه در نهان انجام گيرد و در آشكار شرمندگى آورد. از اين حديث اين نكته استنباط مىگردد كه آدمى بايد از انجام دادن كارى كه از علنى شدن آن شرم دارد، پرهيز كند. كارى ناشايست است كه وقتى از عامل آن سئوال شود، نهتنها فخر و مباهات نكند، بلكه احساس شرم و انكار نمايد. امام على عليهالسلام فرمود: احذر كل عمل اذا سئل عنه صاحبه، استحيى منه و انكره؛(28) از هر عملى كه وقتى از صاحبش پرسيده شود، از آن شرم نموده، انكارش كند، دورى كنيد. دوم، خصوصيت ديگر كارهاى ناشايست اين است كه براى فرد و جامعه مضر و زيان آور باشد و پيامدهاى ناگوارى به بار آورد. اين گونه كارها اگر گسترش يابد به تدريج كل نظام اجتماعى را از حيات متعادل خود خارج مىكند. ( 94 )
9. تقسيم كار
از عهد باستان متفكران به تقسيم كار توجه كردهاند. يكى از انديشمندان اجتماعى كه در مورد تقسيم كار اظهارنظر كرده است، افلاطون است. بر اساس عقيدهىِ وى وجود جامعهىِ طبقاتى الزامى است و علت نابرابرىهاى بين افراد تفاوت در استعدادهاى آنان است. ارسطو شاگرد افلاطون اظهار داشته است كه تقسيم كار براى حيات جامعه لازم است. وى افراد جوامع را به سه طبقه تقسيم مىكند كه هريك كار و فعاليت خاصى را انجام مىدهند. از نظر فارابى انسان موجودى اجتماعى است. انسانها بسيارى از نيازهاى خود را به تنهايى و بدون تقسيم كار نمىتوانند، برآورده سازند. تقسيم كار علت عمدهىِ پيدايش اجتماعات و جوامع است و در پرتو تقسيم كار، جوامع پيشرفت مىكنند. از ديدگاه امام على عليهالسلام انسان موجودى اجتماعى است و براى حيات و استمرار و ثبات جامعه لازم است كه هر فرد متناسب با استعداد و توانايى و مهارت خويش به كارى مشغول باشد؛ زيرا بسيارى از احتياجات و نيازهاى مردم از طريق تقسيم كار و كار جمعى و گروهى بهتر و سهلتر برطرف مىگردد. امام على عليهالسلام فرمود: يرجع اصحاب المهن الى مهنتهم، فينتفع الناس بهم كرجوع البنّاء الى بنائه، و النسّاج الى مَنْسَجه، و الخبّاز الى مَخْبَزه؛ (29) صاحبان كسب و كار و پيشهوران به كارهاى خود باز مىگردند و مردم از تلاش آنان سود مىبرند: بنّا به ساختن ساختمان و بافنده به بافندگى و نانوا به نانوايى روى مىآورد. ابن خلدون همانند فارابى تقسيم كار را علت عمدهىِ پيدايش جوامع دانسته است. وى مىگويد: تقسيم كار اين آثار را به بار مىآورد: 1ـ باعث افزايش مهارت افراد مىگردد؛ 2ـ از اتلاف وقت و منابع مىكاهد؛ ( 95 )
3ـ سبب ابداع، نوآورى و اختراع مىشود. از منظر اميرالمؤمنين على عليهالسلام تقسيم كار آثار مفيد و مناسبى در جامعه ايجاد مىكند كه به شرح ذيل است: 1ـ همان طورى كه اشاره شد، تقسيم كار سبب مىشود كه بسيارى از احتياجات و ضروريات زندگى افراد تأمين گردد(30). 2ـ با تخصصى شدن كارها و تقسيم كار زمينه براى موفقيت و شكوفايى افراد و جامعه فراهم مىگردد؛ در صورتى كه اگر افراد به كارهاى گوناگون بپردازند، ممكن است نه تنها موفقيتى كسب نكنند؛ بلكه ضمن اتلاف منابع و امكانات و به هدر دادن وقت از كارايى لازم برخوردار نگردند. امام على عليهالسلام فرمود: من أوْمَأَ الى متفاوت خَذَلَتْه الحِيَلُ؛(31) كسى كه به كارهاى گوناگون بپردازد، خوار شده و پيروز نمىشود. 3ـ يكى از وجوه تقسيم كار در جوامع تفكيك كار بين زنان و مردان است كه تُرْن والْد(*) آن را «تقسيم كار اوليه» ناميده است. حضرت على عليهالسلام در زمينهىِ تقسيم كار به تفكيك كار بين زن و مرد توجه داشته، امور خانه را به عهدهىِ زن و كارهاى خارج از منزل را به عهدهىِ مرد مىداند. هم چنين معتقد است كه بايد كارهايى به زنان واگذار شود كه با روحيه و جسم آنها انطباق و سازگارى داشته باشد. امام على عليهالسلام فرمود: لاتملكِ المرأةُ مِن أمرها ما جاوز نفسَها، فإنّ المراةَ ريحانةٌ و ليست بقهرمانةٍ؛(32) كارى را كه برتر از توانايى زن است، به او وا مگذار، كه زن گل بهارى است، نه پهلوانى سخت كوش. 4ـ يكى از آثار تقسيم كار جلوگيرى از اتلاف وقت و منابع و انجام امور براساس مديريت و برنامهريزى است. تقسيم كار به سرعت در فعاليتها و ______________________________
* Thurn wald ( 96 )
افزايش كارايى مىانجامد. در اين مورد على عليهالسلام طى نامهاى به حضرت امام حسن عليهالسلام مىفرمايد: اجعل لكل انسان من خَدَمِك عَمَلاً تَأْخُذه به، فإنّه احرى ألايَتَوالَكوا فى خِدْمَتِك؛(33) كار هر كدام از خدمتكارانت را معين كن كه او را در برابر آن كار مسئول بدانى. تقسيم درست كار سبب مىشود كارها را به يكديگر وانگذارند و در خدمت سستى نكنند. از اين مطلب استنباط مىشود: اولاً تقسيم كار سبب مشخص شدن مسئوليتهاى افراد مىگردد و هر فرد به انجام كار بر اساس مسؤوليت و سمت خويش موظف است؛ ثانياً تقسيم كار صحيح به بهبود امور و فعاليتها و افزايش توليد مىانجامد؛ ثالثاً تقسيم كار از سستى و تنبلى افراد در كارها جلوگيرى مىكند و وجدان كارى را افزايش مىدهد. 5ـ مطالب مذكور توجه امام على عليهالسلام را به تقسيم كار در معناى كلى و در سطح جامعه نشان مىدهد. آن حضرت به تقسيم كار از نظر فردى و تأثير آن بر زندگى خانوادگى و شخصى افراد نيز سفارش كرده است. مسلمان واقعى لازم است كه ساعات شبانه روز زندگى خويش را به سه قسم طبقهبندى كند: يك قسم به عبادت و امور معنوى، قسمتى براى كار و فعاليت و كسب درآمد و قسمتى ديگر را براى استراحت و امور منزل. امام على عليهالسلام فرمود: للمؤمن ثلاث ساعات: فساعةٌ يُناجى فيها ربَّه، و ساعةٌ يَرُم معاشَه، و ساعةٌ يُخْلى بين نفسه و بين لذّتِها فيما يَحلّ و يَجمل و ليس للعاقلٍ انْ يكون شاخصاً الاّ فى ثلاث: مَرَمّةٍ لمعاشٍ، او خُطْوةٍ فى معادٍ، او لذّةٍ فى غير مُحَرَّمٍ؛(34) مؤمن بايد شبانه روز خود را به سه قسمت تقسيم كند: زمانى را براى نيايش و عبادت پروردگار و زمانى را براى تأمين هزينهىِ زندگى، و زمانى را براى خود و لذتهايى كه حلال و زيباست. خردمند را نشايد جز آن كه در پى سه چيز برود: كسب حلال براى تأمين زندگى، يا گام نهادن در راه ( 97 )
آخرت، يا به دست آوردن لذتهاى حلال. مولاى متقيان سفارش مىكردند كه كار و تلاش بر طبق برنامهريزى و روزانه صورت گيرد: أَمْضِ لك يومٍ عَمَلَه، فإنّ لكل يومٍ ما فيه؛(35) كار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زيرا هر روزى، كار مخصوص به خود دارد. 10. رابطهىِ طبقات و اقشار با تقسيم كار
امام على عليهالسلام در عهدنامهىِ معروف خود به مالك اشتر به وجود طبقات و اقشار در جوامع انسانى اشاره مىكند. در اين مورد مىفرمايد: امور مردم جز با سپاهيان استوار نگردد و پايدارى سپاهيان جز به خراج و ماليات رعيت انجام نمىشود. با آن براى جهاد با دشمن تقويت گردند و براى اصلاح امور خويش به آن تكيه كنند و نيازمندىهاى خود را برطرف سازند. سپس سپاهيان و مردم، جز با گروه سوم نمىتوانند پايدار باشند و آن قضات و كارگزاران دولت، و نويسندگان حكومتاند، كه قراردادها و معاملات را استوار مىكنند و آنچه به سود مسلمانان است، فراهم مىآورند و در كارهاى عمومى و خصوصى مورد اعتمادند و گروههاى ياد شده بدون بازرگانان و صاحبان صنايع نمىتوانند، دوام بياورند؛ زيرا آنان وسايل زندگى را فراهم مىآورند و در بازارها عرضه مىكنند و بسيارى از وسايل زندگى را با دست مىسازند كه از توان ديگران خارج است. قشر ديگر، طبقهىِ پايين از نيازمندان و مستمنداناند كه بايد به آنها بخشش و يارى كرد.(36) وجود نيازها و احتياجات مختلف در طول زندگى افراد در جامعه ايجاب مىكند كه طبقات و اقشار متعددى وجود داشته باشد تا بر اساس همكارى و تعاون نيازها برطرف شود. اين تعاون و همكارى به گسترش «تقسيم كار» مىانجامد. هريك از انسانها بر اساس استعدادها، توانايىها، خصوصيات جسمانى و روحى و علائق به كارى مشغول مىگردند. طبقات و اقشار در تعارض و تضاد با يكديگر نيستند؛ بلكه به تداوم و بقاى حيات اجتماعى و افزايش ( 98 )
انسجام اجتماعى كمك مىكنند. نيازهاى مختلف انسان از طرفى و عجز و ناتوانى آدمى در برآوردن همهىِ آنها از طرف ديگر، همكارى مشترك انسانها را موجب مىشود و عوامل مختلف مانند استعدادهاى مختلف انسانها تقسيم كار را ايجاب مىكند و تقسيم كار به تشكيل طبقات اجتماعى مىانجامد و از رهگذر آن، نيازهاى انسان بر طرف و جامعههاى انسانى از نابودى حفظ مىگردد.(37) على عليهالسلام معتقد است كه علاوه بر تقسيم كار در جامعه، انجام كارها و فعاليتها و توليدات زمانى مىتواند به طور مطلوب انجام شود كه امنيت نسبى در جامعه به وجود آيد و خلافكاران و اوباش در جامعه توانايى انجام اعمال خلاف را نداشته باشند. 11. بيكارى و كم كارى
بيكارى در طول ادوار تاريخ بشر به اشكال گوناگون وجود داشته است. در قرن معاصر نيز يكى از پديدهها و مسائل بسيارى از كشورها به ويژه كشورهاى در حال توسعه بيكارى و كم كارى است. در دورهىِ زندگى حضرت على عليهالسلام و صدر اسلام گرچه پديدهىِ مذكور متداول و حاد نبوده، ولى ايشان به اين امر توجه كرده است. آن حضرت فرمود: آفة العمل البطالة؛(38) آفت عمل بيكارى است (يعنى هركه عادت به آن كرد هرگز كار نمىكند يا اگر كار كند، ناقص انجام مىدهد.) باز فرمود: مَن أطاع التوانى ضيَّع الحقوق؛(39) كسى كه تنبلى و سستى پيشه كند، حقوق خويش و ديگران را ضايع مىكند. بيكارى تحت تأثير عوامل اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى در جامعه افزايش مىيابد. اين عوامل عبارتند از: فقر، كمبود سرمايه و اندك بودن سرمايهگذارى در بخشهاى مختلف اقتصادى، فقدان آموزش، نبودن فرهنگ كار، فقدان تقاضا براى توليد كالاها، سستى و تنبلى افراد، فقدان مشاركت اجتماعى و... ( 99 )
گسترش بيكارى و كمكارى به تدريج آسيبها و مشكلات اقتصادى و اجتماعى ديگرى را به همراه دارد كه برخى از آنها عبارتند از: افزايش فقر و تهيدستى، گسترش انحرافاتى نظير اعتياد، فساد، تبعيض، تكّدىگرى و جز اينها. على عليهالسلام از كسالت و تنبلى دورى مىجست و مرد عمل و كار بود و مردم را به كار و كوشش دعوت مىكرد و آنها را از بىحوصلگى و تنآسايى كه موجب فقر و تهيدستى است، بر حذر مىداشت.(40) آن حضرت مىفرمود: هرگاه كسالت و ناتوانى با هم همراه شدند، از آنها فقر و تهيدستى متولد مىشود.(41) يكى از سفارشهاى مولاى متقيان به مردم كار كردن در زمان جوانى و ميانسالى و قبل از پيرى و كهولت است؛ زيرا عمر انسان كوتاه و دوران جوانى و تحرّك و فعاليت محدود است؛ لذا بايستى در دوران جوانى و ميانسالى به كار و كوشش صحيح و شايسته پرداخت تا در دنياى فانى توشهاى براى آخرت فراهم آيد. اميرالمؤمنين عليهالسلام در اين مورد مىفرمايد: پيش از كشيدن بار سنگين حيات در ساليان پايانى زندگى و ورود به دار مشاهدهىِ نتايج عمر و قبل از دست دادن همهىِ مشاعر و نيروهاى خود، كار و تكاپو كنيد.(42) اى كه دستت مىرسد كارى بكن پيش از آن كز تو نيايد هيچ كار
سال ديگر را چه مىداند حيات با كجا رفت آن كه با ما بود يار
دير و زود اين شكل و شخص نازنين خاك خواهد گشتن و خاكش غبار(43)
12. نظارت در كار يكى از امور مهم، نظارت و كنترل بر كارها و فعاليتها است. اگر نظارت بر كار بهنحو مطلوب صورت گيرد، كاهش آسيبها و افزايش كارايىهاى كاركنان، مديران و زمامداران و نهايتاً رشد و رونق اقتصادى و اجتماعى را به دنبال ( 100 )
مىآورد. نظارت در كار اقشار مختلف، مهم تلقى مىشود؛ اما به نظر مىرسد كه نظارت بر فعاليتها و كارهاى دو قشر بازرگانان و مديران (زمامداران) ضرورىتر است. چنان كه حضرت على عليهالسلام مىفرمايد: اى گروه بازرگانان از خدا بترسيد، به خريداران نزديك شويد، با بردبارى و حوصله خود را از سوگند خوردن دور كنيد و از دروغ بپرهيزيد و از ستم بر كنار باشيد و ستمديدگان را يارى كنيد و پيمانه و ترازو را به صلاح آوريد، در كار مردم تقلّب نكنيد و در روى زمين فساد برپا ننماييد و تبهكارانه زندگى نكنيد.(44) در مورد مديران امام على عليهالسلام مىفرمايد: به سبب ماليات، لباس تابستانى و زمستانى مردم و رزقى را كه مىخورند نفروشيد و چهارپايى را كه با آن به كار مشغولاند، از دستشان نگيريد و بر احدى به جهت يك درهم تازيانه مزنيد و روى دوپايش نگه نداريد. هيچچيز از اثاث زندگى آنان را به فروش نرسانيد؛ زيرا برنامههاى ما آن است كه با گذشت و اغماض از مردم ماليات بگيريم و توجه تو به آبادانى زمين بيشتر از جمعآورى ماليات باشد.(45) على عليهالسلام هر روز خود به بازار كوفه مىرفت و از وضع خريداران و فروشندگان تحقيق مىكرد. 13. نتيجهگيرى
بر اساس مطالب و مباحث پيشگفته در مورد كار و تلاش، نتايج بهدست آمده، به شرح ذيل است: 1ـ در انديشه و سيرهىِ حضرت على عليهالسلام كار و تلاش از مباحث مهم محسوب مىشود. يكى از حقوق اوليهىِ مردم آن است كه همه حق دارند، شاغل باشند و در برابر كار و كوشش خود مزد و پاداش مناسب دريافت كنند؛ 2ـ حضرت على عليهالسلام در طول عمر خويش علاوه بر حمايت از اسلام و امامت ( 101 )
به كارهاى زراعت و باغبانى مىپرداخت و درآمد آن را صرف امور مسلمانان بهويژه محرومان و يتيمان مىكرد؛ 3ـ يكى از وجوه تمايز و برترى برخى انسانها بر بعضى ديگر، كار و تلاش است؛ زيرا كارها آثار دنيوى و اخروى به همراه دارد؛ 4ـ ملاكها و معيارهاى مهم در انتخاب شغل و كار عبارتند از: كار توأم با آگاهى (آگاهى و شناخت نسبت به كار)، اخلاص در كارها (هدفدار بودن)؛ 5ـ با ايجاد تنوّع و نوآورى در محيط كار مىتوان از ملامت و خستگى جلوگيرى كرد؛ 6ـ كار آزادانه عبارت است از كارى كه بر علاقه، استعداد مبتنى باشد و به رشد شخصيت فرد منجر شود؛ 7ـ ويژگىهاى كار غيرآزادانه (اجبارى) و موافق علاقه و رضايت انسانها نبودن عبارت است از: جلوگيرى از رشد و شكوفايى استعدادهاى افراد، توهين به آزادى انسان، ممانعت از رشد و نوآورى و ابداع؛ 8ـ كارهاى شايسته داراى اين ويژگىهاست: نزديكسازى انسان به سوى حق و خداوند، منطبق بودن با موازين الهى و اسلامى، مضر نبودن براى جامعه، منجر نشدن كار به آسيب و انحراف فردى و اجتماعى، انجام دادن كار با هدف صلاح و آبادانى جامعه، حلال بودن كار از نظر شرع؛ 9ـ كارهاى ناشايست فعاليتهايى است كه انجام دادن آن براى عامل، شرمندگى به همراه داشته باشد؛ هم چنين براى جامعه آثار و پيامدهاى ناگوار ايجاد نمايد؛ 10ـ تقسيم كار نقش مؤثر در استمرار، بقا و تعادل جامعه دارد؛ 11ـ آثار تقسيم كار عبارت است از: تأمين احتياجات و نيازهاى زندگى فردى و اجتماعى، هموار شدن زمينههاى موفقيت و شكوفايى فردى و شخصى و اجتماعى، همراهى با طبيعت متفاوت زنان و مردان، كاستن از اتلاف زمان و منابع؛ ( 102 )
12ـ تقسيم كار در رشد استعدادها و توانايىها و رفع نيازهاى فردى و اجتماعى نقش مؤثر دارد؛ 13ـ تداوم بيكارى و كمكارى به سستى و تنبلى افراد جامعه مىانجامد و پيامدهاى سوء آن افزايش فقر و تهيدستى است؛ 14ـ نظارت در كارها و فعاليتها در جامعه مهم تلقى مىشود و لازم است نظارت و كنترل در كارها و مشاغل بيشتر مورد توجه قرار گيرد. پىنوشتها···
1 . ميك، رونالد، پژوهشى در نظريهىِ ارزش ـ كار، ترجمهىِ م. سوداگر، تهران، پازند، 1358، ص22 2 . توسلى، غلامعباس، جامعهشناسى كار و شغل، تهران، سمت، چاپ اول، 1375، ص9 3 . همان، ص 10 4 . نهجالبلاغه، ترجمهىِ محمد دشتى، قم، انتشارات مشرقين، چ5، 1379، صص 447 و 464 خطبهىِ 230/9. 5 . اقتباس از كتاب كار و حقوق كارگر، تاليف شريف قريشى، ترجمهىِ اديب لارى و محصل يزدى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1366، صص 6و5 6 . جرداق، جر، امام على عليهالسلام صداى عدالت انسانى، ج1، ترجمهىِ سيدهادى خسرو شاهى، قم، نشر خرّم، چ3، 1376، ص172 7 . همان، ص172. 8 . برقعى قمى، سيدعلى اكبر، جلوهىِ حق در سيرت مولاى متقيان اميرمؤمنان على بن ابىطالب عليهالسلام ، تهران، انتشارات حافظ، (بىتا)، ص 55 9 . قريشى، شريف، كار و حقوق كارگر، 1366، ص6 10 . جرداق، پيشين، ص 235 11 . شفيعآبادى، عبدالله، راهنمايى و مشاورهىِ شغلى و حرفهاى، تهران، انتشارات رشد، 1372، ص93 12 . نهج البلاغه، پيشين، صص285ـ 284، خطبه 154/6 13 . غرر الحكم، ج2، سيدحسين شيخالاسلامى، قم، انصاريان، (بىتا)، ص 1043 14 . همان، ج2، ص 1046 ( 103 )
15 . همان، ص 1048 16 . نهج البلاغه، پيشين، صص 737 و 736، حكمت 436 ، حكمت 444 17 . سازمان امور ادارى و استخدامى كشور، پيامهاى ادارى از نهجالبلاغه، تهران، چ1، 1375، ص55 18 . جرداق، پيشين، ج1، صص 236 و 235 19 . نهج البلاغه، پيشين، حكمت 122 و پيامهاى ادارى از نهجالبلاغه، پيشين، ص 53 20 . سوره كهف، آيه 107 21 . سوره بنىاسرائيل (اسراء) آيه 9 22 . غررالحكم، پيشين، ج2، ص 1038 23 . همان، ص1039 24 . همان، ص 1039 25 . همان، ص1055 26 . نهج البلاغه، پيشين، صص533 و 532، نامه 31/91 27 . همان، نهج البلاغه، نامه 69 و پيامهاى ادارى از نهجالبلاغه، ص 30 28 . غررالحكم، پيشين، ص1036 29 . نهج البلاغه، پيشين، حكمت 199/2 و3 30 . نهج البلاغه، حكمت 199/2 و3 31 . نهجالبلاغه، پيشين، صص 727و 726، حكمت 403 32 . همان، صص537ـ و 536، نامه 31/118 33 . همان، صص537ـ 536، نامه 31/119 34 . همان، صص725ـ 724، حكمت 390 35 . همان، صص585ـ 584، نامه 53/115 36 . همان، ص573، نامه 53/8 37 . برزگر كليشمى، ولى الله، جامعه از ديدگاه نهجالبلاغه، سازمان تبليغات اسلامى، چ1، 1372.
