در باب شیوه نامه هدایت تحصیلی
مقدمه : "هر كس در زندگي بارها دست به انتخاب مي زند. چرا كه انتخاب يكي از مهمترين فعاليت هاي انسان است ،انسان با انتخاب هاي خود مسير زندگيش را تعيين مي كند .اين انتخاب از اختيار بشر سرچشمه مي گيرد . بنابراين انسان آزاد آفريده شده است كه در بسياري از موارد آنچه را مناسب مي داند بر گزيند." 1
اما بعضي از انتخاب هاي انسان نقش حياتي در انتخاب بشر دارد و تقريباٌ سرنوشت او توسط همان انتخاب ها تعيين مي شود كه از آن جمله مي توان انتخاب رشته تحصيلي ،انتخاب شغل ،انتخاب همسر را نام برد . و اين انتخاب ها در زندگي ما اهميّت شاياني دارد . خصوصاٌ انتخاب رشته تحصيلي از آن جهت كه :"انتخاب نادرست رشته تحصيلي سبب افت علمي كشور ،تضييع منابع اقتصادي و انساني ،بي تفاوتي و بي انگيزگي دانشجو[دانش آموز ] نسبت به مسائل اجتماعي و ايجاد اختلالات رواني در زندگي فردي و اجتماعي دانشجو مي گردد."2
براساس گفته هاي فوق اهميّت هدايت تحصيلي در دوره متوسطه و سپس در هنگام ورود به دانشگاه مشخص مي شود و بايد توجه بيشتري نسبت به آن مبذول گردد.
همانطور كه همگان مي دانند بعد از ايجاد تغييرات نظام آموزشي در دوره متوسطه از سال 71 تا كنون دانشآموزان سال اوّل تحت قانوني به رشته هاي تحصيلي هدايت ميشوند كه آن قانون مشهور به شيوه نامه هدايت تحصيلي در دوره روزانه ميباشد كه ابتدا آنرا دوره ترمي واحدي و سپس آنرا سالي واحدي ناميدند. البته از بدو بوجود آمدن اين شيوه نامه تا كنون تغييراتي در آن ايجاد شده است امٌا اين تغييرات جزئي بودهاست و تحوّلي را در هدايت تحصيلي دانشآموزان به وجود نيآورده است .
واضح است كه اكثر قوانين بوجود آمده توسط بشر با تحوّل اجتماع و پيشرفت علم بايد تغيير يابد،و من فكر مي كنم وقت آن رسيده است كه بعد از مطالعات عميق علمي و جمع بندي نظريات كارشناسان مختلف رشته هاي آموزش متوسطه در اين مساله تغييراتي ايجاد شود تا هم به نفع جامعه و هم به نفع افراد و هم به نفع علم و دانش بشري باشد.
بررسي شيوه نامه هدايت تحصيلي حاكم بر نظام آموزش متوسطه
اهداف هدايت نامه تحصيلي در دوره متوسطه قابل توّجه و دقّت است :
"ماده 96: هدايت دانشآموزان به مناسب ترين شاخه يا رشته تحصيلي ،بر اساس استعداد و علاقه وي و به تناسب امكانات و نيازهاي كشور "3
طبق تعريف فوق چند مساله بايد در هدايت تحصيلي دانشآموزان مورد توجه واقع شود كه عبارت است از :
1- شناخت استعدادهاي دانشآموزان
2- شناخت علائق دانشآموزان
3- شناخت امكانات موجود در منطقه و كشور
4- اعلام نيازهاي شغلي كشور و شناخت آنها
5- هدايت دانشآموزان به رشته هاي تحصيلي مطلوب بر اساس 4بند فوق
اگر كتاب هاي انتخاب رشته يا انتخاب شغل را مطالعه كنيم مي بينيم كه همه نويسندگان در انتخاب شغل به نكات فوق مغتقد هستند ،براي مثال:
دكتر باقر ثنائي و مريم رئوفي در كتاب "راهنماي اطلاعات تحصيلي /شغلي "مي نويسند:"عوامل موثر در انتخاب شغل و رشته تحصيلي عبارت است از :
1-عوامل فردي(استعداد و توانايي ذهني،علاقه و رغبت، شرايط بدني ،جنسيت، ويژگيهاي شخصيتي،معلومات و مهارت)
2-عوامل محيطي(خانواده،شرايط اجتماعي ،اقتصادي ، اقليمِي) "4
و عفت يحيايي در كتاب گامها و مراحل انتخاب رشته مي نويسد:
مراحل انتخاب رشته تحصيلي شغلي
گام اول: تعيين هدفهاي تحصيلي شغلي -[كه]پيش نياز [اين قسمت]شناخت خود و ابعاد آن است شامل(1- استعداد و مهارتها 2-علائق3- ويژگيهاي شخصيتي4-ارزشها 5-امكانات و محدوديت هاي خود)
گام دوم :شناسايي راههاي رسيدن به هدفهاي تحصيلي –شغلي[كه] پيش نياز ا[اين قسمت]شناخت فرصت ها و امكانات تحصيلي شغلي موجود در جامعه و مقايسه آنها با يكديگر از ابعاد مختلف شامل (1- شناسايي شاخه ها ، زمينه ها و رشته هاي تحصيلي مرتبط با شاخه ها 2- آشنايي با اهداف شاخه هاي تحصيلي 3-آشنايي با ضوابط ورود به هر يك از شاخه ها و رشته ها 4- آشنايي با نحوه ادامه تحصيل در هر يك از شاخه ها 5- شناخت رشته هاي دانشگاهي مرتبط با رشته هاي دبيرستاني 6-شناخت و آشنايي با مشاغل مرتبط با رشته هاي دبيرستاني و دانشگاهي 7-چشم انداز آينده رشته ها –توجهبه بازار كار ،نيازهاي جامعه و رابطه بين عرضه و تقاضا-8- آشنايي با مسئوليت ها و وظايف مشاغل مختلف و توانائيهاي ضروري و مورد نياز مشاغل و رشته هاي مختلف 9- آشنايي با نقش شغل در زندگي فردي و اجتماعي)
گام سوم : تصميم گيري و انتخاب رشته تحصيلي شغلي "5
توجّه به اهداف هدايت نامه تحصيلي و مسائل علمي در انتخاب رشته مارا متوجّه اين نكته ميكند كه هدايت نامه تحصيلي بايد يك مساله كاملاٌعلمي و مطابق با علوم روز باشد و به همين علّت بايد تحولاتِ در آن صورت بپذيرد ،در حالي كه مشاهده مِيشود در مدت 17 سال بوجود آمدن اين شيوه نامه تحولاتي مطابق علم روز پيدا نكردهاست.
سوالي كه مطرح ميشود اين است كه آيا شيوه نامه هدايت تحصيلي قادر به پاسخگويي به مسائل مطرح شده فوق است؟آنچه كه مسلم است به نظر ميرسد نواقص زيادي است كه در شيوه نامه هدايت تحصيلي وجود دارد و آنچه مسلم تر است اين است كه فقط وجود يك شيوه نامه خوب براي هدايت دانشآموزان كفايت نميكند و براي هدايت خوب دانشآموزان عوامل مختلفي بايد همكاري كنند تا اين مهم به نتيجه مطلوب برسد. امّا هدف ما در اين مقاله بر رسي فقط شيوه نامه هدايت تحصيلي است و براي يك اجر اي خوب به مطالعات دقيق و كاملي نياز است.
متاسفانه در جلساتي كه مخصوص مشاوران تشكيل مي شود ،و يا در كلاسهاي ضمن خدمت كه براي مشاوران برنامه ريزي ميگردد بيشترين فعاليت و مطالعات مشاوران روي مسائل مرضي و مشكلات رواني كه تعداد آن نيز در مدارس معدود است متمركز ميشود .صورتيكه بيشتدين زمان كاري يك مشاور در مدارس صرف هدايت تحصيلي و مطالعات مربوط به آن مي شود تا آنها بتئانند دانشآموزان را با شناسايي و مطالعات علمي به رشته اي مساعد با وضعيت فردي دانشآموز هدايت كنند،ولي عملاٌ مشاهده ميشود كه چنين كاري به نحو مطلوب انجام نميپذيرد .
اشكال درچيست ؟متاسفانه تهيه كنندگان شيوه نامه هدايت تحصيلي شناخت عميقي نسبت به رشته هاي فني وحرفه اي و كار دانش نداشتهاندو به همين علت مشاهده مي شود كه در هدايت نامه تحصيلي كه براي دانشآموزان تهيه ميشود رويكرد هدايت نامه يك رويكرد به رشته هاي نظري است.
بهتر است چند نمونه از هدايت نامه هاي تحصيلي دانشآموزان سال دوم دبيرستا ن كه به رشته رياضي هدايت شده واين رشته را انتخاب كردهاند و اكنون در سال دوم رياضي مشغول تحصيل هستند را مورد مطالعه قرار دهيم:
در زير جدول هاي هدايت نامه تحصيلي آن قسمتي كه دانشآموزان به رشته ها وشاخه هاي مختلف تحصيلي هدايت مي شوند به ترتيب اولويت چنين نوشته شدهاست :
"دانشآموز عزيز با توجه به سوابق تحصيلي و مطالعات انجام شده پيشنهاد مي شود در يكي از شاخه ها يا رشته هاي آموزش متوسطه با در نظر گرفتن اولويت هاي زير به تحصيل خود ادامه دهيد."6
دانشآموز شماره 1: نمونه اول
اولويت اول
اولويت دوم
اولويت سوم
اولويت چهارم
اولويت پنجم
اولويت ششم
علوم تجربي
ادبيات
كار دانش
فني و حرفه اي
رياضي
معارف اسلامي
معدل كل دانش آموز در سال اول دبيرستان 16/11
در هدايت نامه فوق مشا هده مي شود كه دانشآموز و مسئولين ثبت نام مدرسه به اولويت ها توجه ننموده و دانشآموز در پنجمين اولويت ثبت نام شده با توجه به معدل دانش آموز احتمال موفقيت او در اولويت هاي بالاتر بيشتر به نظر مي رسد .
دانشآموز شماره 2 – نمونه شماره 2
اولویت اول
اولویت دوم
اولویت سوم
اولویت چهارم
اولویت پنجم
اولویت ششم
كار دانش
فني وحرفه اي
رياضي فيزيك
علوم تجربي
معارف اسلامي
-----
معدل كل دانش آموز در سال اول دبيرستان 12/68
با توجه به معدل كل دانش آموز فوق و عدم توجه به اولويت انتخاب رشته ،موفقيت اين دانش آموزبغير از حالت هاي استثنايي دور از ذهن به نظر ميرسد .
دانش آموز شماره 3 –نمونه شماره3
اولویت اول
اولویت دوم
اولویت سوم
اولویت چهارم
اولویت پنجم
اولویت ششم
معارف اسلامي
فني وحرفه اي
كاردانش
ادبيات
علوم تجربي
رياضي فيزيك
معدل كل دانش آموز در سال اول دبيرستان 13/91
با توجه به اولويت هاي انتخاب رشته و معدل كل دانش آموز مشخص مي شود كه اين دانش آموز به احتمال قوي موفقيت چنداني بدست نخواهد آورد .
اينها فقط نمونه اي از خروار است و تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل
بايد حتماٌ چاره اي انديشيده شود .مطالعه كنندگان افت تحصيلي در دوره دبيرستان بايد توجه دقيقي به نكات گوياي نمونه هاي فوق داشته باشند .
اشكالات شيوه نامه هدايت تحصيلي دانش آموزان سالي – واحدي روزانه
اشكالاتي كه در نمونه هاي ارائه شده فوق به چشم مي خورد به شرح ذيل است:
1-"شاخه فني و حرفه اي كه شامل 3 زمينه ، 12 گروه و بيش از 46 رشته تحصيلي است."7 دريك كلمه - فني وحرفه اي - خلاصه شده است و دانشآموز و خانواده اش از توجّه به تنوّع رشته ها و مزاياي آنها غافل مي ماند.
2-" شاخه كاردانش كه شامل سه زمينه و21 گروه درسي و بيش از 400 رشته تحصيلي است ."8 در يك كلمه "كاردانش"در هدايت نامه خلاصه شدهاست و دانشآموز و خانواده اش از توجّه به تنوع رشته ها و مزاياي آن غافل ميماند .
3-ديدگاه تهيه كنندگان شيوه نامه هدايت تحصيلي بيشتر متوجّه شاخه هاي نظري بوده است و به احتمال زياد شناخت كاملي از رشته هاي شاخه هاي فني وحرفه اي و كار دانش نداشته اند .
4-امروزه مطابق شيوه نامه هدايت تحصيلي اكثر دانشآموزان خوب و متوسط به شاخه نظري و رشته هاي موجود در آن بخصوص رشته هاي رياضي و تجربي هدايت ميشوند و بخش اعظم آنها در پشت كنكور ميمانند و تازه عدهاي از آنها بعد از گرفتن ديپلم بياد شاخه هاي فني وحرفه اي و يا مهارتي كار دانش ميافتند.
5-لزوم داشتن استعداد بالا در بعضي از رشته هاي فني و حرفه اي تغيير در شرايط هدايت به اين شاخه را آشكار مِ سازد ،در حاليكه امروزه فقط با گرفتن نمره رياضي 10 جواز ورود دانشآموزان به كليه رشته هاي نا همگون فني وحرفه اي صادر مِي شود .
6-مطالعات مشاوره اي براي هدايت دانشآموران مطابق علوم روز نيست و حتماٌ بايد اين مطالعات پويا و مطابق علم روز متحوّل شود،براي مثال تست هوش ريون كة براي استعداد يابي روي دانشآموزان اجرا ميشود نا كارآ و مربوط به سالهاي 1950 مي باشد نه براي امروز .
پيشنهادات و راهكار هاي ما
الف : پيشنهادات كلي براي ايجاد تحولات لازم
1-كارشناسان دانشمند و با تجربه و اهل مطالعه در هر استان مطالعاتي در مورد چگونگي بهتر هدايت دانشآموزان انجام دهند و سپس بهترين پيشنهاد خود را در مورد شيوه هدايت تحصيلي دانشآموزان ارائه نمايند و اين پيشنهاد براي مقايسه و بررسي بيشتر به مركز ارسال شود.
2-كارشناسان وزارتخانه به اتفاق بهترين كارشناسان استانها "آنهايي كه مطالعاتشان دقيق تر بوده "مجمعي تشكيل دهند و با توجّه به تجربيات بدست آمده از استان ها شيوه نامه جديد و راهكارهاي جديدي را تدوين كنند.
ب : پيشنهادات جزئي بزاي ايجاد تغييرات ضروري در شيوه نامه موجود
1-شرايط ورود به رشته هاي نظري مشكل تر شود تا دانشآموزان قوي و خوب به رشته هاي نظري و دانشآموزان متوسط و خوب به شاخه فني و حرفه اي و دانش آموزان ضعيف تر در شاخه كار دانش تحصيل كنند .
جهت رسيدن به منظور فوق راهكارهاي زير قابل مطالعه است:
- شرايط ورود به رشته رياضي فيزيك
نمره رياضي سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره علوم سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره رياضي اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
نمره فيزيك اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
معدل سال اول دبيرستان از 15 كمتر نباشد
- شرايط ورود به رشته علوم تجربي
نمره رياضي سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره علوم سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره رياضي اول دبيرستان از 12 كمتر نباشد
نمره زيست اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
نمره شيمي اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
معدل سال اول دبيرستا ن از 15 كمتر نباشد
- شرايط ورود به رشته ادبيات و علوم انساني
نمره ادبيات سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
معدل نمرات دروس تاريخ ، جغرافي ،اجتماعي سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره عربي سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره ادبيات اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
نمره زبان فارسي اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
نمره عربي اول دبيرستا ن از 12 كمتر نباشد
معدل دانش آموز در سال اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
- شرايط ورود به رشته علوم و معارف اسلامي
نمره عربي سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره ديني و قرآن سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره ادبيات سه ساله راهنمايي از 40 كمتر نباشد
نمره دین و زندگي اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
نمره عربي اول دبيرستان از 12 كمتر نباشد
معدل دانش آموز در اول دبيرستان از 14 كمتر نباشد
2- شرايط ورود به رشته هاي شاخه فني و حرفه اي
لازم به ذكر است كه اگر دقيقا مشخص شود كه دانش آموز مي تواند در كدام رشته ها ثبت نام كند هم تصميم گيري براي دانشآموز دقيق تر و هم امكان هدايت او دقيق تر خواهد بود .
براي مثال به موارد زير توجه شود و براي تعيين شرايط هر رشته بهتر است از معلمين دروس تخصصي اين رشته مدد گرفته شود
- شرايط ورود به رشته هاي گروه مكانيك
نمره رياضي سه ساله راهنمايي از 36 كمتر نباشد
نمره حرفه سه ساله راهنمايي از 36 كمتر نباشد
نمره علوم سه ساله راهنمايي از 36 كمتر نباشد
نمره رياضي اول دبيرستان از 12 كمتر نباشد
نمره فيزيك اول دبيرستان از 10 كمتر نباشد
معدل اول دبيرستان از 13 كمتر نباشد
- شرايط به رشته هاي گروه هنر
نمره ادبيات سه ساله راهنمايي از 36 كمتر نباشد
نمره هنر سه ساله راهنمايي از 36 كمتر نباشد
نمره تاريخ سه ساله راهنمايي از 36 كمتر نباشد
نمره ادبيات دبيرستان از 12 كمتر نباشد
معدل اول دبيرستان از 13 كمتر نباشد
- شرايط ورود به رشته هاي گروه اداري – مالي
رياضي سه ساله راهنمايي از 36 كمتر نباشد
ادبيات سه ساله راهنمايي از 36 كمتر نباشد
رياضي اول دبرستان از 12 كمتر نباشد
ادبيات اول دبيرستان از 12 كمتر نباشد
معدل سال اول دبيرستان از 13 كمتر نباشد
3 – شرايط ورود به رشته هاي موجود در شاخه كار دانش
با توجه به گروهها ي درسي مشابه اين شاخه با شاخه فني و حرفه اي مي توان شرايطي مشابه با شرايط رشته هاي شاخه فني و حرفه اي با سطح نمرات كمتر تعيين نمود براي مثال
- شرايط ورود به رشته تمير خودرو از شاخه كاردانش
نمره رياضي سه ساله راهنمايي كمتر از 30 نباشد
نمره حرفه سه ساله راهنمايي كمتر از 30 نباشد
نمره رياضي اول دبيرستان كمتر از 10 نباشد
معدل اول دبيرستان از 11 كمتر نباشد
البته لازم به ذكر است كه عده زيادي ممكن است فاقد شرايط فوق با شند و به هيچ شاخه اي هدايت نشوند كافي است كه آموزش وپرورش اين دسته از دانشاموزان را براي گذراندن يك دوره 6 ماهه مهارتي هدايت نموده و بعد از آموزش آنها را به عنوان يك كارگر مهارتي وارد بازار كار نمايد .
در پايان با توجه به اينكه طرح فوق به مطالعات و تجربيات زياد و همفكري افراد متخصص رشته هاي مختلف نيازمند است من نوشته خود را به عنوان يك طرح پيشنهادي مي دانم و آمادگي خود را براي مطالعات دقيق و كارشناسي شده با علاقه مندان به نظام تربيتي كشور عزيزمان ايران اعلام مي نمايم .
با اميد به موفقيت :ابوالقاسم مستقيمي –مشاور هنرستان فني طالقاني تربت حيدريه
منابع و مراجع
1- ويژه نامه پيك سنجش –راهنمايي و انتخاب رشته آزمون سراسري 84- ص 4
2- منبع فوق –ص5
3- برنامه ها وفعاليت هاي راهنمايي و مشاوره در دوره متوسطه و پيش دانشگاهي –يدال توكلي و ديگران – وزارت آموزش و پرورش –تهران –وراي دانش -1384-ص87
4- مريم رئوفي و دكتر باقر ثنايي – راهنمايي اطلاعات تحصيلي/شغلي در نظام جديد آموزش متوسطه و عالي – مريم رئوفي – چاپ نهضت-1374-ص7
5- عفت يحيايي- گامها و مراحل انتخاب رشته
6- زندي پور طيبه – برنامه ريزي تحصيلي و شغلي – تهران –شركت چاپ ونشر -1380-ص144
7- منبع فوق –ص142وسومين مجموعه مشخصات رشته هاي مهارتي كار دانش [هفتمين چاپ آن نيز منتشر شده است ]