صــرع در کودکان / مروری بر پژوهش های انجام شده

اختصاي ميگنـــا
-
چکیده
هدف: این مطالعه با هدف بررسی متون مربوط به ویژگی های کودکان دارای بیماری صرع، مشکلات روانی، شناختی و محیطی آن ها و روش های بررسی شده برای کاهش اثرات مشکلات موجود انجام شده است.
روش: بررسی به شکل مروری بر متون موجود صورت گرفت یافته ها و نتیجه گیری: احتمال ابتلا به اختلالات رفتاری و روانی در کودکان مبتلا به صرع نسبت به سایر کودکان مبتلا به بیماری های مزمن بیشتر است. محیط نا امن در خانواده، مدرسه و همسالان و برخورد نادرست والدین و همچنین مصرف برخی از داروها در تشدید اختلالات رفتاری و روانی این کودکان موثر است. بنابر این در اصلاح مشکلات این افراد توجه چند جانبه به خود فرد، محیط آموزشی، خانواده و جامعه حائز اهمیت می باشد.

کلید واژه ها: صرع، شیوع.
مقدمه
بیماری صرع بیماری نسبتاً شایع عصبی دوران کودکی است و تقریبا 5-10 کودک از هر 1000 کودک را مبتلا می سازد. این اختلال بر روی توانایی های کودکان مبتلا و عملکرد آنان تاثیر گذاشته و سلامت روانی آنان را تحت الشعاع قرار می دهد (قاسمپور، 1390).
صرع با ماهیتی غیر قابل پیش بینی و سیر مزمن اختلال نورولوژیک است که عملکرد شناختی و رفتاری کودکان مبتلا را تحت تاثیر قرار می دهد.
پژوهش های چندی، افزایش خطر ابتلا به افسردگی را در کودکان و نوجوانان مبتلا به صرع نشان داده است. مطالعات اندکی شیوع اضطراب در کودکان مبتلا به صرع را مورد بررسی قرار داده است و این میزان هنوز کاملا مشخص نیست. در میان عوامل نورولوژیک، شدت صرع با افزایش اضطراب کودکان مربوط بوده است (ازقندی گنابادی، 1388).

همچنین عوامل وابسته به صرع ممکن است در کسب کفایت اجتماعی کودکان تداخل نماید (سلطانی فر، 1392). برخی مطالعات افزایش خطر ابتلا به افسردگی را در کودکان و نوجوانان مبتلا به صرع نشان داده است.
کودکان و نوجوانان مبتلا به صرع، مشکلات هیجانی و رفتاری بیشتری را در مقایسه با کودکان و نوجوانان سالم و افراد مبتلا به سایر بیماری های مزمن تجربه می نمایند (ظهیر الدین،1393).
صرع از جمله بیماری های مزمنی است که جنبه های مختلف سازگاری اجتماعی افراد مصروع را تحت تاثیر قرار می دهد (مظاهری، 1388).
نگرش و تجربه مادران کودکان مبتلا به صرع در مورد تاثیر غذای مختلف بر تشنج (تشدید کننده، تخفیف دهنده و بی اثر) صورت گرفت (فلاح، 1390).

بروز تشنج در کودکان با نگرانی و وحشت والدین همراه است و آن ها مضطرب و در پی بدست آوردن اطلاعاتی در زمینه کمک به فرزندانشان خواهند بود.
پژوهش های انجام شده تحقیقات نشان می دهد کودکان مبتلا به صرع علاوه بر مشکلات جسمی ناشی از خود بیماری، از مشکلات محیطی ناشی از تعاملات اجتماعی نیز رنج می برند.

بر این اساس می توان چژوهش هایی را که بر روی کودکان دچار صرع در حیطه روانشناسی انجام شده است به دو دسته تقسیم کرد:
* آن دسته از پژوهش هایی که به بررسی مشکلات روانی، شناختی و محیطی کودکان مبتلا به صرع پرداخته اند و میزان شدت و شیوع آن ها را در بین کودکان بررسی کرده اند، متناسب با دوره های مختلف رشد و جنس مبتلایان و شدت علائم بیماری آن ها را دسته بندی کرده اند. در این بررسی مروری این دسته از تحقیقات را تحت عنوان پژوهش های مشکل کاو بررسی می کنیم.

* گروه دیگری از پژوهش ها به بررسی اثربخشی راه کارهای مختلف برای بهبود عملکرد کودکان مبتلا به صرع پرداخته اند این راهکار ها برای کاهش مشکلات و افزایش مهارت های رفتاری و عاطفی انجام شده اند.
در این بررسی مروری این دسته از تحقیقات را تحت عنوان پژوهش های "بهبود عملکرد" بررسی می کنیم. در ادامه تحقیقات انجام شده در هر زمینه را به تفکیک بررسی می کنیم.
پژوهش های مشکل کاو: اغلب پژوهش های انجام شده در زمینه ی صرع در این بخش است: پژوهش های توسط جواد زاده و همکاران ایشان (جواد زاده، 1389)، با عنوان مشکلات رفتاری کودکان مبتلا به صرع تحت درمان با فنوباربیتال و فنی تویین انجام شده است.

وی در پژوهشی که موردی – شاهدی است بیان می کند که بر اساس پژوهش های انجام شده در کودکان زیر 6 سال مشکلات رفتاری بارز در گروه فنوباربیتال عبارتند از: بی قراری، عدم توجه، نافرمانی، خستگی و در گروه فنی تویین عبارتند از: تحریک پذیری، بی قراری و تغییرات الگوی خواب. مشکلات رفتاری در کودکان مبتلا به صرع 6-13 ساله در 58.3 درصد از کودکان فنوباربیتال و 53.8 درصد در گروه فنی تویین وجود داشت. قاسم پور (1390)، در پژوهشی توصیفی – تحلیلی مقایسه توانایی های اجتماعی و مشکلات رفتاری کودکان 6-12 ساله مبتلا به صرع با کودکان سالم را مورد بررسی قرار داده است.
در این پژوهش توصیفی- تحلیلی 150 کودک 6-12 سال شامل 2 گروه سالم (100 نفر) و مبتلا به صرع (50 نفر) به روش نمونه گیری تصادفی از بیمارستان قائم و 11 مدرسه از ناحیه 6 مشهد انتخاب شده و والدین آن ها پرسشنامه های توانایی ها و مشکلات "فهرست رفتاری کودکان" و ویژگی های جمعیت شناختی را در مدت 20 دقیقه تکمیل نمودند.
یافته های این پژوهش بدین شرح است:
در توانایی های اجتماعی پسران در دو گروه مبتلا به صرع و سالم اختلاف معنادار آماری مشخص گردید (p=0.05). کودکان در گروه های مبتلا به صرع و سالم، در حیطه مشکلات ارتباط با همسالان (p=0.01) و مشکلات عاطفی نیز اختلاف معنادار آماری با یکدیگر داشتند (p=0.09).
-
نتیجه گیری:
اختلال صرع باعث کاهش توانایی های اجتماعی کودکان سن مدرسه گشته و این کودکان نسبت به همسالان خود مشکلات بیشتری در حوزه ی رفتاری، عاطفی و ارتباط با همسالان دارند. مقاله ای با عنوان فراوانی صرع در کودکان و نوجوانان با اختلال یادگیری (رجبی زاده، 1381)، که به صورت مطالعه مقطعی انجام شد، 148 بیمار با مشکلات یادگیری به وسیله روانپزشک تحت ارزیابی قرار گرفتند. واحد های مورد پژوهش دانش آموزان دامنه سنی 6 تا 17 سال بودند. میانگین سنی جمعیت مورد مطالعه (3.1 ± 10.8) سال (میانگین + انحراف معیار) بود. 96 مورد پسر و 52 مورد دختر بودند. 45 بیمار (30.4%) دچار صرع بودند. اختلاف آماری معنی داری بین دو گروه با صرع و بدون صرع از نظر جنسی، سابقه خانوادگی، تعداد افراد خانواده، میزان تحصیلات وجود نداشت. اما میانگین سنی گروه صرعی به طور معنی دار پایین تر از گروه دیگر بود (t=2.922 , df=145 , p=0.004). داده های مطالعه حاضر نشان داد که صرع شایعترین مشکلات یادگیری در کودکان و نوجوانان می باشد و به نظر می رشد مشاوره و مداخله روانپزشک، روانشناس و متخصص مغز و اعصاب در مشکلات یادگیری ضروری باشد.

پژوهشی دیگر با عنوان مقایسه نشانه های افسردگی و اضطراب در کودکان مبتلا به صرع توسط ازقندی گنابادی (1388)، انجام شده است. این مطالعه به روش توصیفی – تحلیلی انجام گردید. 30 کودک 12-8 ساله مبتلا به صرع که به مطب فوق تخصص اعصاب اطفال مراجعه کرده و دارای معیار های ورود به مطالعه هستند تحت بررسی قرار گرفتند. برای گروه کنترل نیز حداقل 30 کودک 12-8 ساله بدون سابقه ابتلا به صرع و اختلالات جسمانی مزمن مراجعه کننده به بیمارستان دکتر مفید که از نظر سن وجنس مشابه گروه مطالعه باشند انتخاب شد.
-
بحث و نتیجه گیری:
یافته های پژوهشی حاضر نشان می دهد میزان نشانه های اضطراب و افسردگی در کودکان مصروع از کودکان گروه کنترل بالاتر است. با توجه به این که نشانه های اضطراب و افسردگی در کودکان به صورت رفتاری بروز می کند، نمره مشکلات رفتاری در قلمرو مشکلات درونی سازی و برونی سازی شده و نیز زیر مقیاس اضطراب و افسردگی کودک، زیر مقیاس های اضطراب در ملاک DSM=IV و زیر مقیاس اضطراب – افسردگی در ملاک تحلیل عاملی نیز به صورت مجزا محاسبه شدند. میانگین نمرات در متغیر های تنیدگی زندگی، افسردگی کودک، مشکلات درونی سازی شده و برونی سازی شده با دو ملاک DSM=IV و تحلیل عاملی و نیز زیرمقیاس اضطراب، ملاک DSM=IV و زیر مقیاس اضطراب، افسردگی با ملاک تحلیل عاملی و نمره کل مشکلات رفتاری بر اساس ملاک DSM=IV و تحلیل عاملی در گروه کودکان سالم است.

از نظر مقایسه میزان نشانه های اضطراری و افسردگی در کودکان گروه های مصروع و سالم مقادیر بدست آمده برای همه متغیر های ذکر شده در بالا به جز تنیدگی زندگی معنادار می باشد. یعنی همه این متغیر ها در کودکان مصروع بیش از گروه سالم است ولی در متغیر تنیدگی زندگی تفاوت معنی دار نیست و دو گروه از این نظر همسان می باشند.
 بین وضعیت شغلی مادران و اضطراب و افسردگی کودکان و مشکلات رفتاری آنان، رابطه ای وجود ندارد.
 بین تعداد اقلام دارویی و اضطراب و افسردگی کودکان و مشکلات رفتاری آن ها نیز رابطه ای وجود ندارد.
 بین مدت زمان مصرف دارو و اضطراب و افسردگی کودکان و مشکلات رفتاری آنان هم رابطه ای وجود ندارد.

در پژوهشی دیگر با عنوان ارزیابی کیفیت اجتماعی در کودکان پیش دبستانی 7-3 سال مبتلا به صرع در مقایسه گروه شاهد سلطانی فر (1392)، انجام شده که هدف این پژوهش، ارزیابی مشکلات رفتاری و شناختی و کفایت اجتماعی در کودکان مبتلا به صرع در مقایسه با کودکان سالم بود. این مطالعه همسو با اکثر مطالعات قبلی نشان می دهد که کودکان مبتلا به صرع در مقایسه با گروه شاهد، مشکلات رفتاری بیشتری دارند و در خطر بالاتری برای عدم کسب بلوغ اجتماعی مطلوب می باشند. بنابراین انجام مداخلات آموزشی و روان شناختی برای حمایت از رشد و تکامل مطلوب روانی – اجتماعی این کودکان ضروری است.

در پژوهشی دیگر که ظهیر الدین و همکاران با عنوان "بررسی میزان افسردگی در کودکان مبتلا به صرع مراجعه کننده به درمانگاه مغز و اعصاب بیمارستان کودکان مفید" در سال 1393 انجام دادند. در این مطالعه ی توصیفی، 70 بیمار مبتلا به صرع که به درمانگاه فوق تخصصی مغز و اعصاب کودکان بیمارستان مفید دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی مراجعه کرده بودند، از نظر ابتلا به افسردگی توسط پرسشنامه ی افسردگی کودکان و نوجوانان و پرسشنامه ی دموگرافیک، مورد ارزیابی قرار گرفتند. یافته ها : 7.85% از بیماران مبتلا به صرع بر اساس تست افسردگی کودکان و نوجوانان مبتلا به افسردگی بودند.
بیشتر بیماران مبتلا به افسردگی خفیف و یا متوسط بودند. نتایج حاصله از این پژوهش نشان دهنده ی بالا بودن میزان علایم افسردگی در بیماران مبتلا به صرع است. از آن جا که افسردگی قابل درمان است، غربالگری و تشخیص به موقع افسردگی در افراد مبتلا، پیشنهاد می شود.
پژوهشی تحت عنوان "بررسی سازگاری اجتماعی کودکان و نوجوانان مصروع 18-12 سال شهر اصفهان" مظاهری (1388)، انجام شد.

یافته های پژوهش نشان داد که میانگین نمره سازگاری اجتماعی کودکان و نوجوانان مصروع شرکت کننده در پژوهش در مولفه های سازگاری (87.3) بزرگتر از سطح متوسط (3) بود، اما میانگین نمره آن ها در دیگر مولفه های سازگاری اجتماعی (55.2)، علائق ضد اجتماعی (22.2)، روابط خانوادگی (89.2)، روابط اجتماعی (93.2)، روابط مدرسه ای (77.2)، کمتر از سطح متوسط (3) بود.

بر اساس یافته های بدست آمده می توان اذعان داشت که کودکان و نوجوانان مصروع در رفتار های مربوط به نقش های اجتماعی و دوری از رفتار های ضد اجتماعی، سازگاری اجتماعی مناسبی دارند ولی در رفتار های مرتبط با مهارت های اجتماعی، روابط خانوادگی و برقراری روابط مناسب با دیگر اعضاء خانواده، روابط مدرسه ای و روابط اجتماعی با مشکل مواجه شده و سازگاری خوبی ندارند.
-
پژوهش های بهبود عملکرد
در این زمینه پژوهش های اندکی انجام شده است. پژوهشی که ثقة الاسلام و افروز در سال 1381 انجام دادند به بررسی مداخله روان شناختی در کنترل صرع کودکان و نوجوانان پرداخت. در این پژوهش 30 پسر مبتلا به صرع تونیک - کلونیک 14-9 ساله باهوش بهنجار که تحت دارو درمانی به مدت دو سال (بدون پاسخ مناسب درمانی) بودند، انتخاب و به تصادف در سه گروه جای داده شدند.
 گروه اول با درمان گروهی شناختی – رفتاری.
 گروه دوم با آموزش پس خوراند زیستی.
 گروه سوم (گواه) که هیچ گونه مداخله درمانی و روان شناختی دریافت نکردند.

در این پژوهش سه بعد در تشنج صرعی مورد بررسی قرار گرفت:
1- شدت علائم.
2- فراوانی تشنج ها.
3- احساس کنترل حمله تشنجی صریح تونیک - کلونیک که به وسیله مقیاس علائم صرع ارزیابی شد.

نتایج نشان داد که درمان شناختی – رفتاری موجب کاهش شدت علائم و افزایش احساس کنترل تشنج صرعی شده، اما تاثیری در کاهش فراوانی آن نداشته است. آموزش پس خوراند زیستی تاثیر ناچیزی در کاهش فراوانی نشانه ها داشته است.
شاید عدم موفقیت در کاهش دفعات و فراوانی تشنج صرعی با عوارض گوناگونی از جمله: دارو درمانی و همچنین اطلاعات نادرستی که والدین افراد مصروع در اختیار درمانگران قرار دارند، مربوط باشد. بر مبنای نتایج مداخله استفاده از مداخله روان شناختی در کنترل حمله صرع موثر دانستند و بیان کردند. باید مورد مطالعه بیشتر قرار گیرد. در پژوهشی دیگر که توسط نچواک و همکاران در سال 1392 با عنوان "رژیم غذایی کتوژنیک روشی موثر در درمان صرع مقاوم به دارو در کودکان کم توان ذهنی" انجام شد.
-
نتیجه گیری
رژیم غذایی کتوژنیک اثرات سفید قابل توجهی در کنترل تشنجات کودکان مبتلا به صرع مقاوم به دارو دارد و می تواند به عنوان بخشی از برنامه درمانی این کودکان مورد توجه قرار گیرند. در واقع این رژیم غذایی به عنوان یک درمان جایگزین در کودکان مبتلا به صرع مقاوم به دارو در نظر گرفته می شود.

دشواری های رژیم عدم پذیرش رژیم توسط کودک و عوارض جانبی ممکن است اجرای این رژیم را با مشکل مواجه کند. لذا اجرای موفق این رژیم مستلزم همکاری نزدیک تمامی عوامل دخیل شامل متخصصین تغذیه، اطفال، پرستار، مربی بهداشت و والدین کودک می باشد.

در پژوهشی شبیه پژوهش قبلی توسط فلاح و همکاران در سال 1390 با این عنوان " آیا بر اساس نگرش و تجربه مادران، غذا بر تشنج کودکان مبتلا به صرع تاثیر دارد؟" انجام شد. در این مطالعه که به صورت مقطعی و تحلیلی انجام شد. حجم نمونه 120 نفر از مادران مبتلا به صرع برای بررسی انتخاب شدند. 148 مادر در حوزه سنی 17 تا 52 سال (میانگین 6.6 ± 31.6) پرسشنامه را به طور کامل تکمیل نمودند که 87 نفر (58.511) از فرزندان مبتلا به صرع آن ها پسر و 61 نفر (41.5%) دختر بودند.

کودکان مبتلا به صرع در حوزه سنی 1 تا 8 سال، با میانگین سنی (2.6±6.2) سال آغاز شده بود. 80% (117 نفر) از مادران اعتقاد داشتند که غذا به نوعی بر روی تشنج فرزندانشان موثر است. 49% از مادران اعتقاد داشتند که روزه داری و گرسنگی، تشنج کودکان را تشدید خواهد کرد. 47% گرسنگی را بی تاثیر دانسته و فقط 4 درصد معتقد بودند که گرسنگی و روزه داری باعث تخفیف تشنج خواهد شد.
نتایج این بررسی نشان داد که درصد قابل توجهی از مادران معتقد به موثر بودن بسیاری از مواد غذایی تشنج کودکان مبتلا به صرع هستند. اثبات و یا رد اثرات مواد غذایی بر تشنج، نیازمند تحقیقات بعدی با استخراج ماده موثر مواد غذایی و آزمایش آن بر روی مدل های حیوانی و انسانی می باشد، سپس می توان در آموزش تغذیه بیماران مبتلا به صرع از آن سود جست.
-
بحث و نتیجه گیری
تحقیقات فراوانی در مورد مشکلات کودکان مبتلا به صرع انجام شده است. فراوانی این بررسی ها به حدی است که انتظار آن می رود تاثیرات فراوانی در سبک زندگی این کودکان داشته باشد. این درحالی است که با وجودیکه روش های زیادی برای بهبود عملکرد های شناختی و عاطفی کودکان وجود دارد و حتی پژوهشگران بیان می کنند مداخلات زود هنگام می تواند زندگی این کودکان را بهبود بخشد. اما آن چه مهم است آن است که وقتی در کودکی تشخیص صرع داده می شود خانواده وی دچار شوک شده و اغلب احتیاج به هم فکری دارند تا بتوانند مداخلات را در زمان مناسب انجام دهند.

آن چه باید بیش از هر چیز مورد توجه قرار گیرد بررسی راه کار های حمایتگر خانواده است. پیشنهاد می شود در پژوهش های آینده به بررسی وضعیت والدین کودکان مبتلا به صرع پرداخته شود و راهکارهای بهبود شرایط زندگی آن ها و روش هایی برای بالاتر بردن سطح دانش و مهارت های آن ها بررسی شود.
-
-

تهيه كننده: نسرین سلطانی / میگنا
دانشجوی کارشناسی ارشد رشته روان شناسی عمومی – دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات تهران
-
منـــــــابع
- سلطانی فر، عاطفه.، محرری، فاطمه.، اشرف زاده، فرح.، یاوری، فاطمه.، (1392)، ارزیابی کفایت اجتماعی در کودکان پیش دبستانی 7-3 سال مبتلا به اختلال صرع در مقایسه با گروه شاهد، مجله دانشکده پزشکی شهر مشهد، دوره 56، شماره 1.

- قاسم پور، اعظم. نوریان، منیژه. محوری، فاطمه. خالصی، حمید. یغمایی، فریده. اکبر زاده باغبان، علی رضا (1390)، مقایسه توانایی های اجتماعی و مشکلات رفتاری کودکان 12-6 ساله مبتلا به صرع با کودکان سالم. نشریه سلامت و بهداشت اردبیل، دوره 2، شماره 4 (پی در پی 7).

- فلاح، راضیه.، کاسب، فاطمه.، رجایی، محمد حسین. (1390)، آیا بر اساس نگرش و تجربه مادران غذا بر تشنج کودکان مبتلا به صرع تاثیر دارد. مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. دوره 19، شماره 1، فروردین.

- جواد زاده، محسن.، بخشانی، نور محمد.، افغانی، آیدا (1389)، مشکلات رفتاری در کودکان مبتلا به صرع تحت درمان با متوباربیتال و متی تویین، مجله تحقیقات علوم پزشکی زاهدان.

- ازقندی گنابادی، مهری.، (1388)، مقایسه نشانه های افسردگی و اضطراب مبتلا به صرع، فصلنامه علمی پژوهشی، شماره 44.

- ثقة الاسلام، طاهره. افروز، غلامعلی. قره گزلی، کوروش. حجازی، الهه (1381). مداخله روان شناختی در کنترل صرع کودکان و نوجوانان، مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران. 1381؛8 (2): 56-64.

- رجبی زاده، قدرت اله.، رمضانی، محمد آرش.،طحان پور، جواد، آبادی، حمید (1381)، فراوانی صرع در کودکان و نوجوانان با اختلال یادگیری. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، (1381) دوره 45، شماره 77.

- نچواک، سید مصطفی.، یوسایی، سمیه.، نظری نسب، مهدیه.، جعفریان، کوروش. (1381)، شیوع و پایش صرع در کودکان عقب مانده ذهنی شهر تهران. فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1381؛ 34 , 3-42.